Bilimdi akparattandyru indd

5.4 Интербелсенді технологиялар
Қазіргі Ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдары 
жəне олардың жалпы орта білім беруде қолданылуынан оқушы 
мен оқытушылар арасындағы қатынаспен қатар, оқыту жəне 
оқушының компьютермен жəне оған орнатылған программалық 
қамтамасыз етілуімен қатынасы пайда болады. Мұндай сұхбатты 
ұйымдастыру мүмкіндіктерін меңгеру оқыту жүйесінің тиімділігін 
құру тұрғысынан өте маңызды.

---

145
Қазіргі оқытушы оқушыларды оқытуда қолданылатын əртүрлі 
Ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдарымен сұхбатты 
ұйымдастыру ерекшеліктерін ескеруі жəне білуі қажет. 
Əрбір ақпараттық-қатынастық технологиялар нақты 
құралымен сұхбатты ұйымдастыру екі негізгі қызметті 
атқарады: компьютерлік программаны басқаруға арналған 
сұхбат жəне оқушыларды оқыту барысында пəн терминдері 
аймағында ұйымдастырылған сұхбат. Мұнда қолданушы интер-
фейсін ұйымдастыру оқушылардың Ақпараттық-қатынастық тех-
нологиялар оқу құралдарымен сұхбатының көрінетін ішкі жағын 
бейнелейді. 
Мұндай сұхбатты, басқаша жағынан ақпаратты компьютер-
ге енгізу жəне оқытушы немесе оқушының оны меңгеруі үшін 
ақпаратты шығару ақпараттық технологиясы ретінде түсіндіруге бо-
лады.
Оқытушы, оқушының жəне компьютерлердің қарым-қатынас 
траекториясы алдын ала белгілі емес жəне сұхбат барысында 
туындайтын мазмұндық бағытта беріледі. Жалпы орта білім беру-
де қолданылатын ақпараттық-қатынастық технологиялар құрал-
дарының көпшілігінде, оқытушы мен оқушының басқаруымен 
үдеріс жүретін «иерархия тармақтары» алдын-ала беріледі. Егер 
педагогтар немесе оқушылар қажетті «тармаққа» түспесе, компью-
тер қолданушының қателескендігі жəне қайтадан орындап көру 
қажеттігі немесе адамдардың арасындағы қатынасты сипаттайтын 
басқа тармақ тұрғысынан қайта қарау қажеттігі туралы мəлімет 
береді. 
Білім беруде қолданылатын қазіргі ақпараттық-қатынастық тех-
нологиялар құралдары оқуды имитациялық үлгілегенде өздігімен 
шығармашылық үдерістерді қамтымайды, «интеллектуалдық 
ойын» режиміне енгізеді, оқытудың осы формасында ақпараттық-
қатынастық технологиялар құралдарын қолдану нəтижелі бола-
ды. Осыған ұқсас ақпараттандыру құралдары оқытушыға осын-
дай оқыту ортасын құруға көмектеседі, ол оқушылардың ойлауын 
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдарымен 
оқушылардың жұмыс жасау үдерісінде ойлау əрекеті реттеледі 
жəне өзгереді: тұлғаның қорғау механизмдерінің, мақсатқа 
жетудің субъективтік деңгейінің рөлі артады, іс-əрекетті бақылау 
механизмдері қайта құрылады, мотивация трансформацияланады. 

---

146
Мотивациялық аймаққа əсер ету білім беру мақсатын басқаруға 
мүмкіндік береді. Білім беру үдерісінің қатысушыларының ара-
сында білім беруде ақпараттық жəне телеқатынасты технология 
құралдарын қолданумен анықталатын қатынастың жаңа түрі пайда 
болытындығын айтуға болады. 
Жалпы орта білім беру жүйесінде қолданылатын ақпараттық-
қатынастық технологиялар құралдарының көпшілігінің интер-
белсенділігі, оқушыға компьютерлік программамен белсенді əсер 
ету мүмкіндігін беруді білдіреді. Оқушылар мен ақпараттандыру 
құралдарының оқу сұхбаты үшін бірыңғай шарт қойылуы қажет, 
ұйымдастыру принциптері жəне оқытудың немесе ақпараттандыру 
технологиясында қолданылатын нақты əдістемелік жүйенің 
ерекшелігінен тəуелсіз стилі болуы тиіс.
Сұхбаттың астарында екі жақ та қатысатын ақпарат алма-
су түсіндірілетіндігін айта кету қажет. Ғылымда сұхбатты кеңінен 
түсіну кездеседі, оның негізгі белгісі сөйлесушілердің арасындағы 
сөздік қормен алмасу емес, əртүрлі позицияның кездесуінде.
Ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдарымен 
ұйымдастырылатын сұхбат тілі, екі қарама-қайшы талаптарды 
қанағаттандыру тиіс: табиғи тілге көбірек жақын болу жəне ха-
барламаларды талдау жүйесінің жұмысын қатамасыз ету үшін 
формализацияға жол беру. Бұдан, бұл талаптарды орындау бірқатар 
проблемаларды туғызады: Ақпараттық-қатынастық технологиялар 
құралдарымен қолданушының табиғи тілдегі қатынасы оқушылар 
үшін тиімді, бірақ нақты ақпараттандыру құралдарын құру үдерісінде 
жүзеге асыру қиын. 
Табиғи тілде қатынас жасау предредакторы жəне морфологиялық, 
синтакистік жəне семантикалық талдауы бар арнайы жүйенің 
есебінен ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдарының 
əртүрлі түрі үшін ұйымдастырылуы мүмкін. Көптеген сөздер мен 
сөзтіркестерінің мағыналық біркелкісіздігі қиындық тудырады. 
Бұл проблеманы шешудің мүмкін болатын жолдары оқытушылар 
мен оқушылардың табиғи тіліне кейбір болымсыз шектеулерді 
(мүмкіндігінше максималды бірыңғай жəне əмбебаптығы) енгізу бо-
луы мүмкін, олар оқушылардың іс-əрекетіне, олардың ақпараттық 
технологияларға қатынасына айтарлықтай əсер етпеуі қажет. 
Ақпараттық-қатынастық технологиялар білім беру құралдарымен 
жұмыс барысында оқытушы мен бір оқушының сұхбатына сəйкес 
бірдей өзара əрекет деңгейін тиімді деп есептеуге болады. 

---

147
Білім берудің ақпараттық-қатынастық технологиялар құралда-
рын құруға нақты ұсыныстарды қолдану жағдайында, олар арқылы 
тек қана қатынас үлгіленбейді, сонымен қатар мектептегі оқытуды 
жағымды эмоционалдық климатпен қамтамасыз ететін оқушы 
тұлғасының дұрыс қалыптасуы жəне мотивациясын дамыту үшін 
қойылатын шарт құрылатын педагогикалық қатынас үлгіленеді. 
Оқушы мен ақпараттық-қатынастық технология-
лар құралдарының арасындағы тиімді сұхбаттың маңызды 
алғышарттарының бірі əлеуметтік арақашықтықты сақтау болып 
табылады. Бұл арақашықтықты қысқарту, оқыту барысында пе-
дагог авторитетінің жоғалуына əкеледі. Ақпараттық-қатынастық 
технологияларды қолдану арқылы мектептегі оқыту практикасын-
да бұл кемшілік «сен» деп қатынас жасаумен анықталады, оның 
нəтижесінде мектеп оқушыларында ақпараттық-қатынастық тех-
нологиялар оқыту құралын басқа жағдайда қолдануға тілегі болуы 
мүмкін. Мұндай талпыныс оқушыларда, əлеуметтік арақашықтық 
үлкен болғанда, оқушылардың өзімшілдігіне нұқсан келтіретін 
компьютердің репликасы категориялық түрде берілгенде пайда бо-
лады. 
Сұқбаттың педагогикалық бағыттылығы, яғни оқу мақсатына 
жетуге бағытталуы өте маңызды. Басқа оқушымен ақпараттық-
қатынастық технологиялар құралдары арасындағы сұхбатқа 
қойылатын айтарлықтай талаптар, қарапайымдылық жəне жауапты 
енгізу уақытының аздығы болуы қажет. Сұхбат оқушылар өздерінің 
жауабын компьютерде қалай теру қажеттігі туралы емес, қалай беру 
қажеттігі туралы ойланатындай құрылуы тиіс.
Оқушылар мен білім берудің ақпараттық-қатынастық 
технологиялар құралдары арасындағы сұхбаттың ашықтығы мен 
тездігін қамтамасыз ету үшін қолданушы интерфейсін рационал-
ды түрде ұйымдастыру қажет. Оқушы үшін де ақпараттандыру 
құралдарымен жұмыс жасау ережесін тез меңгеру мүмкіндігі 
қамтамасыз етілуі тиіс. Ақпараттық-қатынастық технология-
лар құралдары өз қызметінің құрылымдық тізімін көрсете білуі, 
өз жағдайын жəне əрекетін түсіндіруге қабілетті болуы тиіс. 
Қолданушы интерфейсін дайындауда мүмкіндігінше жетекші 
фирма-өндірушілердің программалық қамтамасыз етілуінің стан-
дартын ұстанған дұрыс. 
Адам жəне ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдары 
арасындағы өзара сұхбаттық əрекет жəне сыртқы түр түсінікті, 

---

148
ыңғайлы болуынан оқушының нақты оқытушы компьютерлік про-
граммамен қатынасы тəуелді болады. 
Ақпараттық-қатынастық технологиялар құралдарының 
көмегімен оқыту оқытушының жетекшілігімен, немесе ақпараттық-
қатынастық технологиялар оқытушы құралының көмегімен орын-
далады. Сұхбаттар жүйесін білім беруде оқытудың екі нұсқасының 
қайсысын қолдану ұсынғандығына байланысты жоспарлау жəне 
құру қажет. 
Оқытушымен оқыту барысында ақпараттық-қатынастық техно-
логиялар құралдарымен оқушының арасындағы сұқбат қысқа 
болуынан экраннан ақпаратты оқу уақыты қысқарады жəне талдау 
мен шешім қабылдауға көп уақыт қалады. Ақпарат жеткіліксіз бол-
са, оқытушы толықтыра алады.
Оқытушылар мен оқушылардың ақпараттық-қатынастық 
технологиялар құралдарымен танысу жəне операция жұмысын 
жеңілдету үшін мұндай құралдарды кіріктіріп жəне унификациялау 
арқылы қолдану қажет. Шынында, бұл жағдайда біз компьютермен 
сұхбаттасу жəне білім беруді ақпараттандыру құралдарын унифика-
циялауды үдерісін ұйымдастыра аламыз, унификация ақпараттық-
қатынастық технологиялар құралдарының интерфейсін құру 
принциптерінің бірлігін білдіретін, оның салдарынан оқушымен 
өзара əрекет оңтайланады. Өз кезегінде, сұхбатты ұйымдастыру 
принциптерін сақтау бірлігі ақпараттық-қатынастық технологиялар 
құралдарының унификациясының маңызды факторы болып табыла-
ды.