Bilim sohasi: 400000 Qishloq va suv xo’jaligi Ta’lim sohasi: 410000- qishloq, o’rmon va baliq

Yer surilishi. Hududimizning tabiiy-geologik tuzilishi, gidrometreologik va gidrogeologik oʻzgarishlari oqibatida tabiiy ofatlar yuz berib, ular atrof-muhitga, iqtisodiyot tarmoqlariga katta moddiy ziyon keltiradi. SHunday xavfli ofatlardan yana biri er surilishi hisoblanib, bunda togʻ jinsi qatlamlarining qiya sath boʻylab oʻz ogʻirligi, gidrodinamik, gidrostatik, seysmik kuchlar, texnogen jarayonlar ta’sirida pastlik tomon surilishi kuzatiladi.
Respublikamiz xududida er surilishi asosan dengiz sathidan 800-1800m balandlikda, lyoss jinslari tarqalgan, qiyaligi 15-35^o boʻlgan togʻyonbagʻirlarida kuzatiladi. Bunday hududlarda davomli yogʻingarchiliklar natijasida suvlar togʻ jinslari qariga singib (shimilib) tuproq zarrachalari orasidagi bogʻlanish kuchlarini kamaytiradi, ogʻirligini esa oshiradi va muvozanat holatni buzilishiga, oqibatda pastlik tomon surilishga olib keladi.
Yer surilish ofati mineral resurslarni ochiq yoki yopiq usullarda qazib olish jarayonida sodir boʻladigan turli xildagi texnogen va tabiiy-texnogen jarayonlar natijasida ham kuzatiladi. Jumladan, mineral resurslarni ochiq usulda qazib olish jarayonida surilmalar, oʻpirilishlar, koʻchkilar tarzida kuzatiladi. Respublikamizning konchilik sanoati rivojlangan Ohangaron, Olmaliq, Oltintopgan, Yuqori-Chirchiq tumanlaridagi Xumson, Bogʻiston, Xoʻjakent va boshqa qishloqlarda, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlarining togʻoldi va togʻli xududlarida kuchli yer surilish hodisalari kuzatilgan. Jumladan, 1973 yilda Ohangaron vodiysida yuz bergan yer surilishi XX asrning eng kuchli ofati hisoblanib, adabiyotlarda “ATCHI” surilishi deb nomlanadi. Bu ofatda surilish hajmi 700 mln.m³ , sathi 12 km², qalinligi 80-170 m ni tashkil qilgan. “ATCHI” surilishining asosiy manbai, Ohangaron daryosining chap qirgʻogʻidan 100-600 m chuqurlikdagi koʻmir qatlamlarini yer qarida yondirilishi hisoblangan. Xuddi shu hududlarda: 1991 yil 4 martda Jigariston qishlogʻida, 1994 yilda Qoraqishloq hududida er surilishlari kuzatilgan. “Jigariston” yer koʻchkisida hajmi 30 mln.m³ gʻovak tuproq 7 sekund mobaynida halokatli surilgan.
Yer surilishi seysmik kuchlar ta’sirida ham sodir boʻladi. Jumladan, 1911 yilda Pomirning Muzkoʻl togʻ tizmasida 9 balli zilzila natijasida Usoy er surilishi sodir boʻlgan. Mursab daryosiga hajmi 2,2 km³ gʻovak togʻ jinsi boʻlagi koʻchib, 2,5 km masofani bosib oʻtgan va daryo oʻzanini qalinligi 450-500 m, uzunligi 2 km, kengligi 1km boʻlgan qumtosh, ohaktosh va gips jinlaridan iborat massa toʻsib qoʻygan. Natijada, uning oʻrnida balandligi 703-708 m, eni 4,3-5,3 km ni tashkil etgan tabiiy toʻgʻon - Sarez koʻli paydo boʻlgan.
Yer surilishi togʻ jinsining surilish tezligiga, hajmiga koʻra turli xilda boʻladi. Jumladan, togʻ jinsining surilish tezligi sekin, tez va halokatli xillari boʻlib, birinchisida surilish 1 oyda 1 metrga, ikkinchisida 1 kunda 1 metrga va uchinchisida sekundiga 1 metrdan koʻp surilishi kuzatiladi.
Yer surilishini yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab boʻladi:

• 
  Togʻyonbagʻri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar, suv omborlari tasirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari ;
  
• 
  Qiya sathlarda tarqalgan togʻ jinslarining xususiyatlari, mustahkamlik darajasining oʻzgarishi, sugʻorish ishlari, qor-yomgʻir suvlari tasirida namligini oshishi;
  
• 
  Togʻ jinslariga er osti suvlari (gidrodinamik) va yer ustki suvlari (gidrostatik) bosimining tasiri;
  
• 
  Togʻ jinsi zichligi va mustahkamligining burgʻilash hamda togʻ-kavlash ishlari natijasida buzilishi;
  
• 
  Tektonik seysmik kuchlar tasiri .
  

Yer surilishi ofatining oldindan kuzatiladigan belgilari quyidagilardan iborat:

• 
  qiya sathli hududlarda yoriqlar paydo boʻlishi;
  
• 
  yoʻllarda uzilishlarning yuzaga kelishi;
  
• 
  daraxtlarning toʻgʻri oʻsmasligi (qiyshayib oʻsishi);
  
• 
  uylar devorlarini yorilishi;
  
• 
  bino, inshootlar konstruksiyasining buzilishi va boshqa belgilar.
  

Topshiriqni bajarish namunasi.

FV turlari	FV sababi	FV oqibati	FV ga qarshi chora-tadbirlari
Jala	Kunning isib ketishi, harorat-ning koʻtarilishi, ob-havoning keskin oʻzgarishi.	Toshqinlarning paydo boʻlishi, selning yuzaga kelishi, bino va inshootlarning suv ostida qolishi, odamlarning halokati , moddiy zarar.	Suv omborlarini qurish, metereologik stantsiya-lar bilan doimiy aloqada boʻlish, irrigatsiya tizimlarini tozalash, odamlarni ogohlantirish.