Bilim sohasi: 300000 Ishlab chiqarish-texnik soha. Ta’lim sohasi

24 – amaliy mashg‘ulot: Kommunikatsiya tizimlarining dasturiy 
modelini o’rganish. 
 
Ishdan maqsad: 
Ma’lumot uzatish va tarmoqlash asoslari hamda 
kommunikatsiya tizimlarining dasturiy modeli to‘g‘risida ko‘nikmalar xosil qilish. 
Nazariy ma’lumotlar. 
Kommutatsiya
– signallarni uzatish (trasportirovkalash) uchun zarur 
bo‘lgan vaqtda funksional birliklarni, uzatish kanallari yoki aloqa kanallarini ketma-
ket ulanishini barpo etish jarayonidir.
Kanallar kommutatsiyasi
- bunda tarmoqdagi istalgan abonent punktlari 
juftliklari orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kanal tashkil etish uchun tarmoqning turli 
uchastkalarida kanallarni vaqtincha bog‘lanish usulidir.
Kanallar kommutatsiyasi (KK) odatda analogli yoki bitta tezlikli raqamli 
aloqa tarmoqlarida qo‘llaniladi. Bunday tarmoqlarda tarmoq resursining statik 
taqsimoti amalga oshiriladi yoki axborotni uzatish uchun ajratilgan qaydlangan 
o‘tkazish polosasi qo‘llaniladi. Bu holda axborotni kechikishi minimal bo‘ladi va 
faqat bog‘lanishni o‘rnatilish vaqti bilan belgilanadi. 
Paketlar kommutatsiyasi
- bu kommutatsiya usuli bo‘lib, unda xabar 
ma’lum formatdagi qismlarga - paketlarga bo‘linadi, ular xabarlar kommutatsiyasi 
uchun qabul qilingan prinsip bo‘yicha mustaqil xabarlardek qabul qilinadi, yig‘iladi 
va uzatiladi. Har bir paketga xabarning manzili beriladi, bir qator hollarda esa 
ma’lum xabarga tegishli belgisi va uning tartib raqami beriladi. Agar bitta xabarning 
barcha paketlari yagona yo‘l bo‘yicha (bitta virtual kanal bo‘yicha) uzatilsa, u 
xoldagi kommutatsiya rejimi 
virtual 
rejim, agar har bir paket mustaqil yo‘l bo‘yicha 
uzatilsa unda - 
deytagramma
rejimi deyiladi.
Paketli kommutatsiya usuli kompyuter trafiklarini samarali uzatish 
uchun maxsus ishlab chiqilgan. Tarmoq orqali barcha foydalanuvchilarga 
uzatiladigan paketlar paketli kommutatsiyada birinchi tugunning o‘zida paket, 
yacheyka yoki kadrlar deb ataladigan bir necha qismlarga ajratiladi. Har bir 
paket qabul qilib oluvchi tugun manzil ko‘rsatilgan sarlovhalar bilan ta’minlangan 
bo‘ladi. Har bir paketda mavjud manzil har bir paket boshqa axborot oqimi 
paketidan bog‘liq bo‘lmagan holda kommutatsiyalanib qayta ishlanishi paketli 
kommutatsiyaning muhim hususiyatlaridan biridir. Paketda sarlovhadan tashqari 
yana bitta odatda paket oxiriga joylashtiriladigan maydoni bo‘ladi va shu sababli 
tugatuvchi deb ataladi. Tugatuvchida tarmoq orqali uzatishda xatolik bo‘lgan yoki 
bo‘lmaganligini tekshirishga yordam beradigan nazorat summasi joylashtiriladi.
Paketlar oldindan zahiralanmagan aloqa liniyasi va tezligi belgilanmagan 
tarmoqga kelib tushadi, ya’ni bu yerda xam kanalli kommutatsiya kabi uning manbai 
generatsiyalanadi. Paketli kommutatsiya tarmog‘i kanalli kommutatsiya 

---

tarmog‘idan farqi oxirgi tugunda har doim paketni qabul qlib olishga tayyor ekanligi 
bilan ajralib turadi.
Tarmoqning uzatish yo‘llari tiqilib qolmasligi uchun TCP protokoli 
katta xajmli ma’lumotlarni kichik qismlarga bo‘lib, aloxida paketlarda uzatadi. Xar 
bir paket internetda IP protokol xizmati yordamida aloxida sayoxat qiladi. Paketlar 
manzilga etgach, TCP protokoli bo‘lingan ma’lumotni yig‘adi va boshlang‘ich 
xolatiga keltiradi. Agar qandaydir paket manzilga etib kelmasa, TCP protokol uni 
takroran jo‘natishni talab etadi, toki ma’lumot butun etib kelmagungacha. Shuning 
uchun TCP/IP ishonchli protokol deb aytiladi.