Bilan da muammo bor pedagogika psixologiya fanidan yayakuniy nazorat savollari (2021-2022) Jamiyat va olam rivojida pedagogikaning mohiyati. Õzbekiston Respublikasining «Ta’lim tõg’risida»

9 bilan 3 da muammo bor
PEDAGOGIKA PSIXOLOGIYA FANIDAN YAYAKUNIY NAZORAT SAVOLLARI (2021-2022)

1.Jamiyat va olam rivojida pedagogikaning mohiyati.

Õzbekiston Respublikasining «Ta’lim tõg’risida»gi qonunida (1997 y.) ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti soyasida ustuvor deb e’lon qilinishi Pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug’vor vazifalarni yukladi.
Har bir mustaqil fan õzining predmeti (mavzusi) va metodologik asoslariga egadir. Jumladan, Pedagogika ham fan sifatida shakllanib, õzining predmetiga ega bo’ldi. Boshqa fanlar kabi Pedagogika hamfan sifatida paydo bo’lar ekan, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida paydo bo’ldi. Shu sababli tarbiya jarayonini ijtimoiy hayotning ajralmas qismi, deb qarash lozim, chunki tarbiyaviy ishlarni olib bormasdan turib jamiyatni, uning rivojlanishini tasavvur qilish qiyin.
Mutafakkir A.Avloniy ta’kidlaganidek, “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot: yo najot, yo halokat: yo saodat, yo falokat masalasidir”. Insoniyat tarixiga nazar tashlar ekanmiz, hamma davrlarda pedagogik faoliyat hammavjud bo’lgan.
Insonni dunyoga kelishi, faqattug’ilishidan iborat tabiiy-biologik hodisa emas, balki tug’ilgandan keyin o’z zamonasining taraqqiyotidarajasiga ko’tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashi, jamiyatda o’z o’rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonining faol ishtirokchisiga aylanishi, ya’ni tarbiya olishi kerak. Bu jarayonda katta avlod õziningyashash, kurash va mehnat tajribasini, bilim va malakalarini kichik avlodlarga bera boshlaydi, ya’ni yangi tug’ilgan odam bolasining rivojlanishi, shakllanishi va voyaga etishi jarayoniga rahbarlik qilingan, boshqarilgan. Bu tarbiya deb atalmish ijtimoiy hodisa orqali amalga oshirilgan. Jamiyat rivojlangani sari etuk, barkamol shaxslarni etishtirish ehtiyoji hamortib borgan hamda o’zgarib, yangilanib, jamiyatga xizmat qilgan. Insoniyat jamiyatning turli bosqichlarida ta’lim-tarbiya muassasalarini yaratish, yosh avlodlarni o’qitish va tarbiyalash sohasidagi tajribalarni nazariy jihatdan anglash, umumlashtirish va hayotga tadbiq qilish jarayonida Pedagogika fani paydo bo’la boshladi. Pedagogika ta’lim-tarbiyaning maqsadi va vazifalari, davlat ta’lim standartlari, ta’lim va tarbiyaning usullari, tashkil etish shakllari, umuman uning qonuniyatlari haqidabilim, ma’lumot beradigan fanga aylandi.
Муҳит деганда одам яшайдиган шароитдаги барча ташқи таъсир тушунилади. Шу нуқтаи назардан тарбия туфайли болани ўзи яшайдиган ижтимоий шароитга мослаштириш мумкин, деган хулоса келиб чиқади.
Улар ижтиомий муҳитнинг ролини ҳал қилувчи омил деб ҳисоблайдилар. Демак, одам боласининг шахс сифатида ривожланиб, тараққий этиб бориши, унинг шахс бўлиб камолга етишида насл (биологик омил), ижтимоий муҳит (бола яшайдиган шароит), шунингдек, мақсадга мувофиқ амалга ошадиган тарбия ҳам бирдек аҳамиятга эга. Бу омилларнинг таъсирини аниқлашда илғор педагогик олимлар, психолог ва файласуфлар таълимотига суянилади.

2.Jamiyat va olamning garmonik muvozanatida inson omili.

Inson yaratilishi, paydo bo’lishi zahotiyoq ilm va tarbiyaviy sifatlar uning yashashi, hayot kechirishi uchun eng zaruriy shart va vositalar ekanligini anglab boradi. Shuning uchun insoniyat jamiyatning ilk ko’rinishlaridanoq tarbiya bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarga ehtiyoj tug’ildi, 4 desak biz tarbiyani faqatbir tomonini, ya’ni boshqalarni yana hamxususiylashtirib, agar yoshlarni tarbiyalash, desak tarbiya tushunchasiga juda hamtor qaralgan bo’ladi. Chunki tarbiya eng avvalo har bir insonni o’ziga qaratilgandir. Harbir kishi doimo hamaqliy, tarbiyaviy, jismonan takomillashib, shakllanib boradi. Ayrim kishilar bu fikrga qo’shilmasliklari mumkin. Chunki bunda jamiyatdagi o’rta, katta avlodning tarbiyasida kamchiliklar, etishmovchiliklar bor ekan-da, degan xulosa chiqarmasligi kerak. Chunki olamning moddiy-ma’naviy tuzilishi, qurilishi, uning rivoji, insonning moddiy - ma’naviy yashash sharoiti, imkoniyatlari, uning aqliy, axloqiy, jismoniy holati bilan uzviy bog’liq. Shuning uchun tabiatning inson yashashi, mavjudligi, baxtiyorligini ta’minlash imkoniyatlari, uning aqliy-axloqiy, jismoniy rivoji, o’sishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Tabiatdagi, jamiyatdgi muammolar insoniyatni ma’naviy-aqliy rivojlanishiga yo’naltirib unga õziningyangi-yangi xazinalarini ochib beraveradi
Жамият тараққиёти шахс ривожланиши учун кенг имкониятлар яратади. Демак, шахс билан жамият ўртасида ҳам узвий алоқа мавжуд.
Шундай қилиб, одам шахсининг жамиятдаги ривожланиши табиат, муҳит, инсон ўртасидаги мураккаб алоқа таъсири остида рўй беради, инсон уларга фаол таъсир этади ва шу йўл билан ҳаёти ва ўз табиатини ўзгартиради.
Шахсга ижтимоий муҳитнинг таъсири ҳам муҳим. Бу тарбия тизими орқали амалга оширилади.

3.Pedagogikatng objkti va predmetining takomillashganligi.

Pedagogika fanining ob’yekti - yaxlit pedagogik jarayon.

Pedagogika fanining predmeti - ta’lim-tarbiya jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari.

4.Pedagogikaning maqsad, vazifalari va asosiy tushunchalari (kategoriyalari).

Pedagogika fanining vazifalari. Pedagogika fani shaxsni shakllantirishdek ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa qo`shadi. Pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat rivojlanish strategiyasi, uning hayotida yetakchi o`rin tutuvchi g`oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega.
Pedagogikaning asosiy kategoriyalariga nimalar kiradi?

Pedagogika fanining asosiy kategoriyalari. Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o`zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof etilishini kafolatlaydi.

Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kategoriya deb ataladi.
1.Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari.
2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi uning maqsad va vazifalari.
3.Tibbiyotda pedagogik bilimlarning o`rni va ahamiyati

5. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligini asoslang.

   
   

6. Pedagogik fanlar tizimini shartli ravishda asosiy, yordamchi va mustaqil fan sohasi yo`nalishlariga turkumlang.

   
   

7. Pedagogika fani metodologiyasi tushunchasiga izoh bering.

   
   

5.Milliy g‘oya va milliy mafkurani shakllantirishda pedago-gikaning tutgan o‘rni.

Prezidentimiz tomonlaridan ma’naviyatni iqtisoddan ustuvor deb e’lon qilinishi milliy davlatchiligimizning, milliy mafkuramizning asosini tashkil qiluvchi ulug’vor milliy g’oya edi. Bu milliy g’oya chuqur ilmiy asoslarga ega bo’lib, juda to’g’ri tanlanganligini dunyoviy, diniy fanlar va hayot isbotlamoqda hamda butun dunyo hamjamiyati tan olmoqda. Milliy g’oya, milliy mafkura har kungi hayot sharoitlaridan kelib chiqishi bilan birga har bir fuqaroning, davlatning, millatning istiqbolidan hamkelib chiqishini I.A. Karimov «Fidokor» gazetasining muxbiri bilan «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman» nomli muloqotlarida asoslab bergan edilar. Ma’naviyat – arab tilidagi “ma’no” yoki “ma’naviyatun”, “ma’noi g’oya” so’zlaridan olingan bo’lib, “ruhiy holat” degan ma’noni anglatadi. G’oya-insonlarning ezgu niyatlar, fikri asosidagi amalga oshirilayotgan jarayonlar, ishlar, istiqbol rejalari, tamoyillaridan iborat. Mafkura – muayyan tuzum davrida insonlarni davlat, jamiyat o’z-o’ziga, xalqi, olamga munosabatlari va ular rivojining ma’naviy-ilmiy tizimidan iborat. Milliy mafkura – xalqimizning ma’naviy-ilmiy mentaliteti, g’oyalari asosidagi amalga oshirilayotgan ishlar, jarayonlardagi tutayotga
6.Shaxs tushunchasini izoxlab bering
Шахс тушунчаси инсонга тааллуқли бўлиб, конкрет киши, яъни, муайян жамиятнинг аъзосини ифодалашга хизмат қилади. Одам шахс бўлиши учун психик жиҳатдан ривожланиши, ўзини яхлит инсон сифатида ҳис этиши, ўз хусусиятлари ва сифатлари билан бошқалардан фарқ қилмоғи керак.
Шахс деганда муайян жамиятнинг аъзоси тушинилади. Одам шахс булмлги учун рухий жихатдан тараккий этган, уз хусусияти ва сифат­лари билан бошкалардан фарк килиши лозим. Хар бир одам шахс сифа­тида турлича номоён булади. У узининг характери кизикиши ва коби­лияти аклий ривожланганлик даражаси, эхтиёжи, мехнат фаолиятига му­носабати билан фаркланади. Булар шахсни узига хос хусусияти бу­либ,ана шу рухий хусуситятлари ривожланиб маълум бир боскичга ет­сагина уни мукаммал камол топган инсон дейилади. Шахснинг ижти­моий вокейликка мехнатга, кишиларга, жамиятга булган муносабати турлича,унинг фоаллик даражаси ва одоб-ахлок борасида етуклиги хам турлича.

7.Shaxs ekanligi tarbiyaning obyekti va subyekti.

Одамнинг ижтимоий мавжудод сифатида шахс номини олиш учун унга ижтимоий-иктисодий хаёт ва тарбия керак.Шу сабабли педагоги­ка фани боланинг шахс сифатида ривожланиши, унинг хар томонлама камолга етиш конуниятларини, унгша таъсир этувчи объектив ва субъектив омилларини, ривожланиш жараёнига алокадор даврларини аниклаш керак. Шунга асосан педагогика фани шахснинг ривожланишда таълим укитиш, тарбия ва бола фаоллиги, уз узини тарбиялаш бос­кичларини аниклаш лозим.

Шахс тарбиянинг объекти ва субъекти хисобланади. Шахснинг ка­мол топишида ва унинг халкидан ижтимлоий ва биологик омилларнинг таъсир кучи бир хил булмайди. Шахснинг ривожланиш холатини тугри бахолаш ва билиш учун уни турли муносабатлар домирасига куйиб ту­затиш лозим.Педагогика шахснинг камолига етишишнинг мураккаб ва зиддиятли жараён деб билади.Шахс кайси укувчиларда уз-укзини тар­биялашда яъни уз устида онгли батартиб ишлашга эхтиёж пайдо бул­гандагина,тарбя жараёнини самарали деб хисобласа булади.Укувчи­ларни айникса,урта ва катта ёшидагиларни уз билим ва малакалари­ни мустакил оширилишларига йуллаш керак.

8.Tarbiyalash va uz-uzini tarbiyalash.
Инсон бутун умри давомида ўзгариб боради. У ҳам ижтимоий, ҳам психик жиҳатдан камолга етади, бунда болага берилаётган тарбия мақсадга мувофиқ бўлса, у жамият аъзоси сифатида камол топиб, мураккаб ижтимоий муносабатлар тизимида ўзига муносиб ўрин эгаллайди. Чунки ривожланиш тарбия таъсири остида боради.
Тарбия болага самарали таъсир этиши учун ўсиш ва ривожланиш қонуниятларини билиш ва ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ.
Шахс тарбиясига таъсир этувчи омиллар. Фанда одамнинг шахс сифатида ривожланишига биологик ва ижтимоий омилларнинг таъсири ўртасидаги муносабатни белгилашга оид мунозара кўпдан буён давом этмоқда.

Уз узини тарбиялаш укувчиларни узини - узи идора килиш ор­ганлари фаолияти катнашишлари,уларнинг ижтимоий фаоллик мавкеи­нинг шакллантиришнинг таъсирчан воситасидир. Укувчиларнинг укишда, тарбияда, дам олишда уз-узини тарбиялаш усулларидан фойдаланади­лар, уз узини тарбиялаш ташабускорлик ва мустакилликка ундайди.

Уз-узини тарбиялаш сифатлари бола бунда тайёр булганда у узини шахс деб англай бошлаган,амалий ишларда мустакиллик курса­та бошлаган вактда пайдо булади.Уз-узини тарбиялашда (ахло­кий,жисмоний,хиссий-иродавий ва интелектуал) маслахат ва курсат­малар берилиши лозим.Бунда укувчиларни узларига,хатти харакатла­рига танкидий рухда муносабатта булишга ургатиш жуда мухим­дир. Укувчилар муайян вактда белгиланган вазифаларини бажариш учун мажбурият оладилар ва уларни кун тартибига ёзиб куяди.
УЗ-УЗИНИ ТАХЛИЛ КИЛИШ.

Уз шахсини,фазилатларини тахлил килишга хатти харакатлари хакида уйлашга ургатади. Уз узини назорат килиш учун укувчи узини юриш-туриши, интизоми, ижобий одатларини ортиб бориши ва аксинча салбий одатларини камайиб бориши хакида мумтазам равишда кундали­гига ёзиб боради.

9.Kishilik jamiyati tarakkiyotida shaxsni tarbiyalash muammosi.

Жамият маънавияти ва шахс камолотида муҳим ўрин тутувчи маънавий ва ахлоҳий поклик, иймон, инсоф, диёнат, ор-номус, меҳр-оқибат, кексаларга ҳурмат сингари инсоний фазилатлар ўз-ўзидан шаклланмайди. Барчасининг асосида ёш авлодга оила, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ҳамда олий таълим тизимида амалга оширилаётган таълим-тарбия мазмуни, ғоявий йўналиши ва самараси ётади
Ўсиб келаётган ёш авлоднинг замон талабларига мос, баркамол инсон бўлиб шаклланишлари учун ижтимоий тарбиянинг муҳим таркибий қисмлари – ақлий, маънавий-ахлоқий, жисмоний, меҳнат, эстетик, ҳуқуқий, экологик, иқтисодий ҳамда жинсий тарбияни ташкил этишга нисбатан янгича нуқтаи назардан ёндашиш, уларнинг самарали йўлларини ишлаб чиқиш алоҳида долзарблик касб этади. Бу эса тарбиядаги энг муҳим вазифалардир.

10.Shaxs haqida tushuncha, individ, shaxs, individuallik.

Шахс тушунчаси инсонга тааллуқли бўлиб, конкрет киши, яъни, муайян жамиятнинг аъзосини ифодалашга хизмат қилади. Одам шахс бўлиши учун психик жиҳатдан ривожланиши, ўзини яхлит инсон сифатида ҳис этиши, ўз хусусиятлари ва сифатлари билан бошқалардан фарқ қилмоғи керак.
“Индивид” нима? Бола маълум ёшга қадар “индивид” саналади. Индивид лотинча “индивидиум” сўзидан олинган бўлиб, «бўлинмас», «алоҳида шахс», «ягона» маъноларини англатади.
Шахс – муайян жамиятнинг аъзоси бўлиб, у психологик жиҳатдан тараққий этган, ўз хусусиятлари ва хатти-ҳаракатлари билан бошқалардан ажралиб туради.
Шахс деганда муайян жамиятнинг аъзоси тушинилади. Одам шахс булмлги учун рухий жихатдан тараккий этган, уз хусусияти ва сифат­лари билан бошкалардан фарк килиши лозим. Хар бир одам шахс сифа­тида турлича номоён булади. У узининг характери кизикиши ва коби­лияти аклий ривожланганлик даражаси, эхтиёжи, мехнат фаолиятига му­носабати билан фаркланади. Булар шахсни узига хос хусусияти бу­либ,ана шу рухий хусуситятлари ривожланиб маълум бир боскичга ет­сагина уни мукаммал камол топган инсон дейилади. Шахснинг ижти­моий вокейликка мехнатга, кишиларга, жамиятга булган муносабати турлича,унинг фоаллик даражаси ва одоб-ахлок борасида етуклиги хам турлича.

Индивидуаллик эса тарбия жараёнини амалга оширишда боланинг шахсий хусусиятлари ва яшаш шароитларини чуқур билиш ҳамда ҳисобга олишдан иборат.

11.O‘quvchi-yoshlarni yosh xususiyatlariga ko‘ra davrlarga bo‘lish.
Yosh - bu shaxsning yashovchan xususiyati bo'lib, u inson hayotining davomiyligini va uning hayot natijasida olingan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Yosh turlari:
1. Xronologik (pasport)
2. Shartli yosh (yosh normasiga muvofiq insonning rivojlanish darajasi)
Shartli yoshga ajrating: biologik, psixologik (aqliy), ijtimoiy, shaxsiy.
Elkoninning yosh davri
1) Go'daklik (0-1 yosh) - kattalar bilan hissiy aloqa
2) Erta bolalik (1-3 yosh) - subyektiv-manipulyatsion faoliyat
3) Maktabgacha tarbiyachi (3-7 yosh) - rolli o'yin
4) kichik maktab o'quvchisi (7-11 yosh) o'quv faoliyati
5) O'smir (11-15 yosh) bilan shaxsiy shaxsiy aloqa
6) Erta yoshdagi (15-18 yosh) o'quv va kasbiy faoliyat