IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy
hayotning
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo‘ldi. Movarounnahr deb
ataladigan bu hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy
rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta’sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand,
Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib rivojlana
boshladi.
Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G’aznaviy, To‘g‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz,
Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda
hayotning barcha jabhalarida yuksalishga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan
tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldiki, bu davrda O‘rta Osiyoda ilm-fan, madaniy
hayotning rivojlanishiga keng imkoniyat yaratildi.
Fanda yirik, salmoqli ma’rifiy yuksalish uyg‘onish, ya’ni renessans deb atalgan.
Frantsuz tilidan olingan bu so‘z “tiklanish”, “uyg‘onish” ma’nosida tarjima qilinib,
adabiyotga kirib kelgan. Renessans, odatda, u yoki bu hududda, mamlakatda yuz bergan
moddiy, ma’rifiy, ma’naviy jihatdan katta yuksalish davrini tasnif etishda ishlatiladi
“Renesans”-“Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr /arbiy va Markaziy Yevropada joylashgan
mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun
ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish” atamasining XVI asr ital
ьyan rassomi va tarixchisi
J.Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. Bu atama antik davr merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash
madaniyatning qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onish” ma’nosida ishlatila boshladi. Keyinchalik fanda
bu atama keng qo‘llanila boshlandi. SHu ma’noda O‘rta Osiyo xalqlari necha ming yillar
davomida yaratgan va arablar bosqini davrida inqirozga uchragan madaniy hayotning IX asrdan
boshlab tiklanishi va yuksak cho‘qqilarga chiqishi davrini ham haqli ravishda “renessans” –
uyg‘onish davri deb atash mumkin.
Tarixchi Abu Mansur as-Salobiyning Buxoro shahriga bergan ta’rifi butun O‘rta Osiyo
davlatlarining IX-XII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: ”... shon-shuhrat makoni, saltanat ka’basi
va zamonasining ilg‘or kishilarini jamlagan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z
davrining fozillari yig‘ilgan joy edi”. Bu davrdagi O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan
yaqinlashdilar. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar.
Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlar, turli
sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va
shoirlar, kutubxonalardagi nodir qo‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar.O‘rta Osiyoda qadimdan tsivilizatsiya
asoslari, moddiy va ma’naviy madaniyatning
chuqur ildizlari mavjud bo‘lgan. Arablar bosqini natijasida jiddiy putur yetgan o‘lkamiz
madaniyati yillar o‘tib bir muncha tiklandi va yangi sharoitda ilm fan rivojlandi, madaniy
ma’rifiy sohalarda jiddiy ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Arab xalifaligi ham, IX asr boshlariga
kelib ilm fan, ma’rifat ahamiyatini yaxshiroq tushundi. Xalifalikning yangi poytaxti
Bag‘dodda 832 yili “Baytul hikma” (“Donishmandlar uyi”) tashkil etilib, uning ehtiyoji
uchun katta mablag‘ ajratildi. Baytul hikma qoshida ikkita rasadxona, ilmiy markaz tashkil
etilib, dunyoning turli yerlaridan avvallari bitilgan ilmga oid adabiyot to‘plandi, yunoncha,
lotincha, hindcha, xitoycha, forscha va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o‘rganildi.
Xalifalik bu ilm maskaniga ko‘p mintaqalardan mashhur allomalarni jalb etdi. Xususan, O‘rta
Osiyodan 20 ortiq olimlar bu markazda sadoqat bilan ilm fan rivojiga o‘z salmoqli
hissalarini qo‘shgan edilar. Mintaqamizda IX asrga kelib arablarning ma’muriy tazyiqi ancha
zaiflashgach ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat bir muncha barqarorlashgan edi. Somoniylar,
qoraxoniylar va Xorazmshohlar davlatlarida nisbatan osoyishtalik vujudga keldi. O‘lkada
moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti yuksala
bordi. Hunarmanmanchilik turlari ko‘paydi, xususan, tog‘ jinslarini ishlash, shishasozlik
kuchaydi, savdo-sotiq ishlari qayta rivoj topdi. Davlat tizimida madaniyatni yaxshi anglagan
ilmli odamlar ko‘paydi. Xususan, devon boshliqlari (vazirlar), hokimlarning ko‘pchiligi arab,
fors, turkiy tillarni bilgan, dunyoqarashlari keng kishilar edi. Masalan, somoniylar davlatining
vazirlari Abu Fazl Bal
ьamiy, Abdullo Jayhoniylar ma’rifatli insonlar bo‘lgan va ilm-fan
rivojiga bevosita homiylik qilganlar. Xorazmshoh Abul Abbos Ma’mun o‘z vaziri Abulhusayn
bilan birga Urganchda “Donishmandlar uyi” (akademiya) ni tashkil etgan va unda Beruniy, ibn
Sino, Miskavayx, Ibn Iroq kabi allomalar barakali ijod qilganlar.
