Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини
Download 412,88 Kb. Pdf ko'rish
|
abu rajhon berunijning estetik qarashlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- I I I - B OB . BERUNIY «AVESTO»NING G’OYaVIY -BADIIY XU S U S I Ya T L A R I H A QI D A
|
46
I I I - B OB . BERUNIY «AVESTO»NING G’OYaVIY -BADIIY XU S U S I Ya T L A R I H A QI D A 3 - 1 . « A v e s t o » d a t a r i x i y v a mi f o l o g i k o b r a z l a r . Z a r d u s h t i yl i k n i n g m u q a d d a s k i t o b i « A v e s t o » d a e z g u l i k , ya xshilik ma ’budi Ormu zd (Xurmu zd ) oda mla rga noz ne ’ma tlar b e r u v c h i , u l a r n i g u n o h i s h l a r d a n q a y t a r u v c h i , u l a r g a m u s a f f o y a s h a s h q o n u n l a r n i o ’ r g a t u v c h i O l i y t a n g r i d e b t a s a v v u r qilinadi. Zardushti ylar unga sig ’inib ibodat qiladilar. Hurmuzd oda mla rga yaxshilik qilishda o’z yo rda mchila ri, farishtalariga, A m e n s h a S p a n t a d e b a t a l g a n m u q a d d a s r u h l a r n i n g x i z ma t i d a n f o y d a l a n a d i . B u f a r i s h t a l a r , m u q a d d a s r u h l a r o l t i t a b o ’ l i b , o l i y t a n g r i – X u r m u z d b i l a n e t t i l i k n i t a s h k i l e t a d i . « A v e s t o » g a k o ’ r a m u q a d d a s r u h l a r : 1 . V o h u M a n u – E z g u f i k r , e z g u n i y a t . 2 . O s h a V o h i s h t a – o l i y h a q i q a t . 3 . s p e n t a – d i yo n a t , e ’ t i q o d , v i j d o n . 4 .
47
A m e r a t a t – m a n g u l i k . O’rt a Osi yod a eng qadi mgi davrla rda davlatchilik shakli turli qabila ittifoqlaridan iborat deb o ’ylovchi ta rixchilar o ’z fikrl arini isbotlash uchun
«Avesto » yodg orligida, b u
yo dgorlikning e ng qadi mgi qis mi bo ’lgan «Meh r - yasht»da A y r o s h a y a n a y o k i A r y a n a m – V a y j o d e b a t a l g a n d a v l a t n i , s h u n i n g d e k , X o r a z m d a g i O q c h a d a r yo - O x s h a ( V a x s h , a m u ) d a r y o s i n i n g i k k i s o h i l i d a y a s h a g a n D a x y a q a b i l a l a r i t f o q i n i , y a n a D a n u ( S i r d a r y o ) b o ’ y i d a g i t u r l a r , d a n h u v a q o r a p o n l a r ( k o r i b a n t l a r ) d a n i b o r a t k u c h l i q a b i l a l a r i t t i f o q i n i t i l g a o l a d i l a r . Beruni y «Osorul -boqi ya » da z ardushti ylik haqida yo zadi 1 A t o q l i ta rixchi va etnogra f oli m S.P. Tolstov «Qadigi Xoraz m m a d a n i y a t i n i ( t s i v i l i z a t s i y a s i n i ) i z l a b » k i t o b i d a K a l t a - mi n o r m a d a n i y a t i n i y a r a t g a n t u b x o r a z m l i k a h o l i y a n a s h i m o l i y – sharqi y Afg ’oniston va janubiy Turk ma niston hududlaridan ko ’chib kelgan xurri yla r, shi moli - sha rqi y Kaspi y bo ’ylarida y a s h a g a n f r a k i y a – k i m m e r i y q a b i l a l a r i , j a n u b i y S i b i r d a n X o r a z m s h i m o l i g a k e l i b q o l g a n i s k i f q a b i l a l a r i m i l o d d a n a v v a l g i mi n g yi llikning so ’ngida yaxlit etnik a ralashuv ja ra yonini boshidan k e c h i r g a n d e b h i s o b l a yd i 2 . «Av esto» da tilga olingan tur qabilala ri ittifoqi va sharqi y E r o n d a z a r d u s h t i y l i k n i q a b u l q i l g a n o l o v l i s u yu q l i k – m a g ma l i jis mla r bo ’lib , buni vulqonlar otilgan vaqtda aniq ko ’rish m u m k i n . B u t a b i a t h o d i s a s i q a d i m g i d o n i s h ma n d l a r n i n g tah minla ri, farazla ri to ’g ’ri ekanligini tasdiqla ydi. Beruni y y u q o r i d a g i f i k r i n i d a v o m e t t i r i b , y o z a d i : « A m m o ( h i n d l a r
1 Беруний. +адимги хал=лардан =олган ёдгорликлар («Осорул-бо=ия»). Т. «Фан», 1964. сащ.19. 2 С,П.Толстов. «+адимги Хоразм маданиятини излаб». Т. «Фан», 1964. сащ. 94.
48
insonlarning yig’ilgan jo yi deb ataladi . Bu o ’rta ola m biron n a r s a g a e r i s h i s h u c h u n ( m a s a l a n , b i l i m , i l m - m a ’ r i f a t g a – F , B ) v a q u yi o l a m ( i n s o n l a r g a yo m o n , g u n o h i s h l a r i u c h u n ) a z o b b e r i s h uchun xosdir. Savob yoki azobga lo yiq bo ’lgan kishi qilgan a ma lining muddatiga ko ’ra , o ’sha a ma liga ya rasha yuqori yoki q u yi o l a m d a m u k o f o t yo k i j a z o o l a d i . U i k k i o l a m h a r b i r i d a (aniqrog ’i qa y birida ) bo ’lish badandan a jratilgan ruhga xosdir». Bu e rda allo ma Be runi y inson o ’z u mrida qilgan yaxshi, y o m o n i s h l a r i u c h u n k e l g u s i d a n i m a u c h u n j i s m i e m a s , r u h i j a z o l a n i s h i h a q i d a g a p i r m a g a n . B u h a q d a B e r u n i y d a n s a l k e yi n ya shagan sharq mu tafakkiri Za yniddin Muhamma d G’azz oli y «Ki mi yoi saodat» asa rida juda ya xshi tushuntirgan . G’a zzoli y yo zishicha , inson badaniga og ’riq etishi h a m a zobli, lekin r u h g a e t i s h i s h i g a c h i d a s h m u s h k u l r o q d i r . B a d a n g a h a m , r u h g a ha m adolatli ishlar quvonch bag ’ishla ydi . Adolatsiz, nohaq i s h l a r , yo v u z l i k , j a b r - z u l m a y n i q s a , i n s o n r u h i g a q a t t i q a z o b b e r a d i 1 .
Shu ma ’noda qadi mgi hind hik matl ari ja mlangan «Vishnu purona » («Vishnu Krishna o ’gitlari ») asarid a ja zoga loyiq, a d o l a t s i z , n o h a q x a t t i - h a r a k a t l a r n i n g
q u y i d a g i t u r l a r i y o z i l g a n l i g i n i a y t a d i : «Yolg ’on da ’vo (tuh mat , bo ’hton) qiluvchi, yolg ’on guvohlik b e r u v c h i , b u l a r n i n g
i k k o v i g a y o r d a m l a s h u v c h i , ( y a x s h i ) oda mla rni ma sxara qiluvchilar raurav a no mli do ’zaxga boradilar. Nohaq qon to ’kkan, oda ml arning h aqlarini zo’rlik bilan o l g a n , u l a r n i t a l o n - t a r o j q i l g a n v a q o r a m o l n i o ’ l d i r g a n R o d h a
1 «Авесто» Т., «Шар=», 2003йил Ас=ар Мащкам таржимаси.
49
d u s h m a n l i k q i l u v c h i h a m R a d h a g a b o r a d i . Barah manni o ’ldirgan (bu, xudoni tan ol ma gan ma ’n osida – F,B.), oltin o ’g ’irlag an yoki shu o ’g ’rilarga h a mko r bo ’lgan, f u q a r o l a r i g a q a r a m a y d i g a n ( u l a r n i h i mo y a q i l m a y d i g a n ) a m i r l a r , u s t o z i n i n g o i l a s i n i z i n o q i l u v c h i , q a yi n s i n g l i s i b i l a n yo t u v c h i l a r do ’z axlardan Taptaku mbha de yilganiga boradilar. (Bo ylik hosil qilish ta ’ma sida) xotinining bu zuqligidan ko’z yu mu vchi, o ’z qizini v a o ’z o ’g’lining xotini bilan zino qiluvchi y o k i b o l a s i n i s o t u v c h i yo k i
m o l i n i ( o i l a s i , m u h t o j l a r g a ) sa rflashga ko ’zi qi yma y b axillik qilgan kishi – Maho jvolaga, u s t o z i g a g a p q a y t a r u v c h i , o d a m l a r g a h a q o r a t n a z a r i b i l a n q a r o v c h i , t o ’ r t o y o q l i h a yv o n l a r b i l a n j i n s i y a l o q a d a b o ’ l u v c h i , «Veda va «Purona » la rni h aqorat qiluvchi yoki ula rni bozorlarda sotib fo ydalanuvchila r Shval a (no mli do ’zahga ) boradila r. O’g ’ri tovla ma chi… o ’z otasini yo mon ko ’ruvchi , Tangrini va insonlarni do ’st t ut ma ydigan, tangri aziz qilgan qi mmatbaho t o s h l a r n i ( b u e r d a – i l m , m a ’ r i f a t n i d e y i s h m o q c h i - F , B . ) h u r m a t q i l m a y d i g a n o d a m l a r K r i m i s h a g a b o r a d i l a r . O t a - b o b o l a r i n i n g h u q u q l a r i n i u l u g ’ l a m a y d i g a n , f a r i s h t a l a r n i keragicha hurma t qil ma ydigan, o ’ql ar v a na yz ala r (qilich va p i c h o q ) i s h l a b c h i q a r a d i g a n l a r L o l o - b x a k s h a g a b o r a d i l a r . D a r a x t l a r n i k e s u v c h i A s i p a t r a v a n a g a b o r a d i . O v c h i q o p q o n v a t u z o q l a r i s h l o v c h i V a h k i j v o l a g a b o r a d i . U r f - o d a t l a r g a e ’ t i b o r q i l m o v c h i , s h a r i a t q o n u n l a r i n i b e k o r q i l u v c h i g u n o h k o r l a r n i n g eng yo moni bo ’lib , Sa yda msh akaga boradi . «Av esto»ning «Yashtlar» qis mida «Xvarno ma dhi yasi» da bunda y de yiladi: «Ettita ha mkor huku mdo r. Fikr va so ’z egalari.
50
O x u r a - m a z d a i s m l i b i t t a y a r a t u v c h i s a r b o n d a n » 1 . B u l a r : M i t r a , A r d v i s u r a a n a x i t a , R a s h n u , S r a o s h a , O s h a , Rov man , Urvan. Bular orasida eng qadi mi ysi v a eng ko’p e ’zozlanuvchi Mitra – Mehr-Qu yoshdir. Za rdo ’sht dun yoga k e l m a s d a n a v v a l o t a s h p a r a s t l a r f a q a t M i t r a g a , Q u y o s h g a s a j d a q i l g a n l a r , M i t r a n i o ’ z n u r l a r i , h a r o r a t i b i l a n E r a d h a yo t n i p a y d o q i l u v c h i , y a r a t u v c h i d e b , u n g a t a l p i n g a n l a r . S r a o s h a - Mitra, Mehrning o ’ng ta rafd agi yorda mc hisi. U, oda ml arni Tangri X u r m u z d g a v a M i t r a g a s a j d a q i l i s h g a c h a q i r a d i , i t o a t s i z l a r n i d a h s h a t l i g u r z i s i b i l a n j a z o l a y d i . R a s h n u - M t r a n i n g s o ’ l , c h a p t o m o n d a g i y o r d a m c h i s i . U , qi yo ma tda odaml a rning ruhlarini so ’roq qilib, h ayotlik pa yitlarida ezgu fik r (e zgu ni yat ), ezgu so ’z, ezgu a mal birligiga r i o y a q i l g a n y o k i q i l m a g a n l i g i n i a n i q l a b , j a z o b e l g i l a y d i . A r d v i s u r a A n a x i t a - A x u r a - m a z d a n i n g e n g s e v i k l i q i z i . Hosildorlik farishtasi . Mitra, quyo sh bu ma’budaning sevgilisi h i s o b l a n a d i . B u t a s a v v u r n i n g f a l s a f i y m o h i y a t i h a q i q a t g a y a q i n , chunki qu yosh nuri bo ’l masa , hosildorlik bo ’l ma ydi. Agar «Avesto» rivo y atlari z a miriga na zar solsak , ula rda Eron va Turon davlatla ri o ’rtasidagi siyo si y v a ma ’n avi y ziddi yatlar, q a r a m a q a r s h i l i k l a r d i n i y t a s a v v u r l a r d a h a m a k s i n i t o p g a n l i g i n i ko ’ra miz . Bu siyo si y, ma fkuravi y q ara ma qa rshiliklar bu yuk m u t a f a k k i r F i r d a v s i yn i n g « S h o h n o m a » a s a r i d a h a m i f o d a l a n g a n . T u r o n p o d s h o h i A r j a s p E r o n g a q a r s h i u r u s h b o s h l a s h d a t u r k i y halqlar juda qadi m za monla rdan sig ’inib kelgan ko ’k tangri, Os mon t angrisini rad etib, Za rdo ’sht k eltirgan «soxta» dinga o ’tishda Eron shohi Gushtaspn i va uning vazi rlarini a ybdor deb
1 «Авесто» Т., «Шар=», 2003йил Ас=ар Мащкам таржимаси.
51
p i r i - Z a r d o ’ s h t o ’ z m a f k u r a s i n i n g h a q l i g i n i i s b o t l a s h m a q s a d i d a Turon hukumd orini yovuz Ahri monga sig ’inuvchi deb a y b l a y d i l a r . «Av esto»da yozilishicha , Afrosi yobning o ’g ’li yoki nevarasi bo ’lgan a rjasp yovuzlik tangrisi Ahri man sh ara figa yuz tu ya, mi ng
yilqi , o’n
ming qo ’y -qo ’zini qurbonlikka so ’yib, Zardo ’shtni jazolash uchun yo rda m so ’ra ydi . Turon huk mdori A r j a s p e n g k u c h l i l a s h k a r b o s h i B r a t o r V a x s h n i B a h d i ( B a x t a r - z a min)ga , Za rdo ’shtni yo ’qotishga yuboradi . Zardo ’sht podshoh Gushtasp davlatida kohinlar boshlig’i ( m u b a d o n - m u b a d ) b o ’ l i b , M a r k a z i y O t a s h k a d a ( i b o d a t x o n a ) d a M i t r a n u r i d a n o l o v y o q a d i g a n p a y t i d a B a r a t a r V a x s h u n i pichoqlab o ’ldiradi 1 . A r j a s p b u b i l a n k i f o y a l a n m a y , y a n a yu z t u y a , m i n g y i l q i , o ’ n mi ng qo ’y-qo ’zi qurbonlik qilib, «Zardo ’sht o ’ldi, lekin uning dini tirik » deb za rdo ’shtning urug ’ -avlodini yo ’qotishni Ko’k T a n g r i d a n i l t i j o q i l a d i . Q a d i m i y a t n i n g i k k i b u yu k d a v l a t i ( T u r o n v a E r o n ) s i y o s i y g e g e m o n l i k
t a l a s h u v i , z a r d u s h t i yl i k e ’tiqodining ilk vaqtla rda katta qarshilikka uchraganligini s e z i s h m u m k i n . Ke yinroq miloddan avvalgi to ’rtinchi asrda Yunon – Makedoni ya lashkarboshisi Iskandar (Aleksandr) Eron v a O’rta O s i yo h u d u d l a r i g a b o s t i r i b k e l g a n i d a S h a r q x a l q l a r i o ’ r t a s i d a e l l i n i z m m a f k u r a s i n i j o r i y q i l i s h m a q s a d i d a m a h a l l i y j a m i y a t ha yotidan z ardushti ylikni ha ydab chiqarish uchun «Avesto» mu qaddas kitobla rining ko ’p chilik qis ml arini gulxanga tashlab, yo ndirib yoboradi . Beruni y «Qadi m gi h a l q l r a d a n q o l g a n
1 +аранг: Ф.Сулаймонова. Шар= ва /арб. Т. «Шар=». 1997.
52
(«Osorul -boqi ya ») asarida
Makedoniyalik Iskanda rning «Avesto»ning mol t erisiga yozilgan bitiklarini y o n d i r i b yu b o r g a n l i g i n i a y t a d i . I s k a n d a r B a h d i ( B a x t a r , B a q t r i y a ) s h a h r i n i n g m a r k a z i y m a y d o n i d a u l k a n g u l x a n yo q d i r i b , «Avesto » kitoblarini yo ndirishga chog ’langan v aqtida uning qo ’shinidagi yosh l a s h k a r b o s h i l a r d a n b i r i A r i s t o b u d ( b u y i g i t I s k a n d a r n i n g u s t o z i A r a s t u n i n g j i y a n i e d i ) b u n d a y d e y d i : - Y u n o n l a r d a n f a q a t b i t t a o d a m g i n a b u s i r l i k i t o b n i o ’ q i y o l a d i . U h a m b o ’ l s a , s i z n i n g u s t o z i n g i z v a m e n i n g t o g ’ a m b u yu k A r a s t u d i r . M a n a , S i z d u n yo n i n g y a r m i n i q i l i c h i n g i z q u d r a t i b i l a n qo ’lga kiritdingiz . Necha minglab oda mla rning qoni to ’kildi, q a n c h a d a n - q a n c h a s h a h a r l a r v a q i s h l o q l a r o ’ t i c h i d a q o l d i . B i r g i n a S p i t a m e n g a y o r d a m b e r g a n i u c h u n i k k i m i n g s o ’ g ’ d o ’g ’illa ri o ’ldirib yuborildi… Ammo , ma halli y halq ularning m u q a d d a s k i t o b i n i g u l h a n d a y o q i b y u b o r g a n i n g i z n i h e c h q a c h o n k e c h i r m a s a k e r a k . C h u n k i , b u k i t o b d a b u t u n i n s o n h a l q i b i l m a g a n q a n c h a d a n - q a n c h a s i r - s i n o a t l a r b o ’ l i s h i m u m k i n . Bunda y johillikni ustozingiz k echira oladi mi? Hali ya m bo’lsa bu k i t o b l a r n i u z o q A f i n a g a , u s t o z A r a s t u g a y u b o r i n g . Y u n o n m a d a n i y a t i n i , f a l s a f a v a f a n i n i y u k s a l t i r i s h g a x i z m a t q i l a d i g a n , b i z u c h u n s i r l i b i l i m l a r n i b i l i b o l s i n , y u n o n t i l i d a b a y o n q i l s i n 1 .
O’zb ek avestoshunosi Tohir Kari m b u sat rlarni yozishda y u n o n t a r i x c h i s i P l u t a r x v a x o r a z m l i k a l l o m a B e r u n i y y o z g a n ma ’l u motlarga su yangan. Chindan ha m «Avesto » kitobida qadi mgi Hindiston xalqlarining «Bxagavadgita », «Vishnu - P u r o n a » , « P a t a n j a l i » , « S a n q x ’ y a » k i t o b l a r i d a g i k a b i o l a m — o d a m
1 Тощир Карим. Му=аддас «Авесто» изидан. Т., «Чылпон». 2000. сащ.38.
53
ahloqi y, ma ’navi y, i jti moi y, si yosi y, falsafi y, tarixi y, etnografik g ’o yala r, qonun -qo ydalar bir nech a asrl argacha ja mi yatni a d o l a t l i b o s h q a r i s h d a , f u q a r o r l a r n i n g s i yo s i y , a h l o q i y , m a ’ n a v i y mu sa ffoligii tarbi yalash va ta ’mi nlashda dasturul - a mal bo ’lib k e l g a n . E r o n - Y u n o n u r u s h l a r i d a v o m i d a , G r e k - M a k e d o n i ya b o s q i n i d a n k e y i n , m i l o d n i n g I a s r i d a P a r f i y a d a v l a t i h o z i r g i O ’ r t a O s i yo H u d a d l a r i d a g i e n g k u c h l i i q t i s o d i y - h a r b i y q u d r a t g a e g a bo ’lib, o ’sha z amo nda bu davlat Ri m i mperi yasining sharqdagi istilochilik harakatla rini to ’xtatib qolishga kuchi etgan yagona d a v l a t q u r i l i s h i e d i . K u c h l i x a l q a r o s i yo s i y m a v q e y g a e r i s h g a n P a r f i y a m a d a n i y t a r a q q i y o t d a r a j a s i y u k s a l g a n , u b i r j i h a t d a n q a d i m g i X o r a z m , H i n d i s t o n , E r o n , G r e k - B a q t r i y a d a yo r q i n ko ’ringan Elladaparastlik -ellinizm ma d ani yatlarining vorisi edi. P a r f i y a d a b u d d a v i y l i k b i l a n b i r g a y o k i o l d i n m a - k e y i n z ardo ’shti ylik v a ell adaparastlik -elliniz m ma fkural ari o ’zaro a l o q a g a k i r i s h i b , s i n t e z q i l i n g a n i q a d i m g i a r x e o l o g i k yo d g o r l i k l a r o r a s i d a B u d d a i b o d a t x o n a l a r i , z a r d u s h t i yl i k o t a s h k a d a l a r i , Z e v s v a
N i k a h a yk a l l a r i ,
yu n o n u s l u b i d a g i h a y k a l c h a l a r i m a v j u d l i g i d a n b i l i n i b t u r a d i . S o s o n i yl a r d a v r i d a , A r d a s h e r B o b a k o n ( 2 2 6 - 2 4 2 ) v a u n i n g o ’g ’li Shopur (242 -272) huk mronligi davrida za rdushtiylikka nisbatan liberalroq, b ag ’rikengliroq bo ’lgan, go ’zallikni, s an’atni sevishga asoslangan moni ylik dini y e’tiqodining keng t a r q a l i s h i g a z a r d o ’ s h t i yl i k m a f k u r a s i q a t t i q q a r s h i l i k k o ’ r s a t d i . Shu s ababli yangi ta ’li mot asoschisi Moni y kufrda a yblanib, S h o p u r h u k m r o n l i g i v a q t i d a v a h s h i yo n a q a t l e t i l g a n . S o s o n i y h u k m d o r l a r i j a m i y a t n i b o s h q a r i s h d a y a n g i m o n a v i y l i k ( m o n i yl i k )
54
qolgani uchun ya na «Av esto»ning yo ’qolgan qis mlarini izlab topib, kichikroq ha jmda qa yta tikladi va bu as ar «Zend - Avesto» («Izohli Avesto») deb ataldi. «Av esto»da Zardusht Ardvisura -Anaxitaga , Mitra- Qu yoshga va boshqa ma ’budlarga h a m sig’ingani , ularga ma dhu sanolar a ytgani ba yon qilingan. Shu dalillarga ko ’ra, z ardushtiylikni ba ’zi avestoshunoslar o ’ylaganidek, yakkaxudolik dini deb bo ’l ma ydi . Boshqa jihatdan ,
z a rdo ’shti ylik yodgorligi «Av esto»dagi ma ’b udlarni qadi mgi yunonlar e’tiqod qilgan Zevsning qasoskorligi, sha fqatsizligi, juda ko ’p go ’zal a yollar bilan zino qilishi bilan qi yoslasak, «Avesto»dini zevsparastlikdan yu ksakroq tu rushini anglash mu mkin. «Avesto»da a yniqsa, ezgu n i y a t , e z g u s o ’ z , e z g u a m a l b i r l i g i u l u g ’ l a n i s h i , j a m i y a t h a yo t i d a jabr zul m, yolg ’onchilik, yovuzlik, nohaqlikla r qoralanishi z ardushti ylikning ba ’zi jihatl ari islo mi y e ’tiqodga yaqinligini ko ’rs atadi. Musul mon sha riati qonunlarida ha m rost gapiruvchi , so ’zi bilan ishi bir oda mlar ishonchli, hu rmatli oda ml ar deb m a q t a l a d i . «Av esto» ning «Ardvi - Sura » qasidasi (yoki Obon -yasht, suvlar ma dhi)da e zgu ni yat , e zgu so ’z, ezgu a mal bilan ya shashga da ’v at qilinadi. «Avesto » tarji moni Asqar Mahka m A n a x i t a n i A m u d a r y o x u d o s i d e y d i 1 . B u q a s i d a ma t n i m a z m u n i d a n a n g l a n i l a d i k i , z a r d u s h t i yl a r A r d v i s u r a A n a x i t a n i birgina da ryo , ko ’l , dengiz suvlari e mas , balki Er yuzidagi b a r c h a q u r u q l i k n i y a s h n a t u v c h i o l a m i y u m m o n d e b , b o s h q a d e n g i z l a r v a
d a r y o l a r n i
u n i n g i r m o q l a r i d e b
b i l g a n l a r .
1 +аранг: «Авесто». Т., «Шар=». 2001.сащ.344.
55
Amu daryo e mas , balki u mu man Er yuzidagi suvla r ma ’budasidir. M a z k u r 5 - n c h i , « A r d v i s u r a - y a s h t » d a o l i y T a n g r i X u r mu z d Zardushtga «Anaxitaning tiniq v a tav fuzli suvlariga , barcha o ’si mlikla r fa rqma ndlik (xurs andlik), sig ’inch (tavof) va olqish, farak va sha raf» tilashni bu yuradi . Zardushtga «Keng yo yilib o q q u v c h i u l n a j o t k o r j o n n i , I b l i s q a v m i n x a s m i ( d u s h m a n i ) , ha md a Axuraning e ’tiqodi va i ymo niga shafe ’ xilqochni sha rafl a» degan fa rmon bu yuriladi. Zardushti yl ar e ’tiqodicha , Ardvisura - A n a x i t a : U p a d a r l i k n u t f a s i n i y a r a t u v c h i d i r , U y a r a t g a y b u o l a m d a b o r a y o l j i n s i n . Tug ’ruq uchun volidalik bag ’r -og’ushini. To ’lg ’oq d ardin oson a yla r a yol zotining, H a m m u a y y a n v a q t d a l i m - l i m s u t g a t o ’ l d i r a r Ona ko ’ksini 1 . Qizig ’i shundaki , barch a dinlarda , a yniqsa , islo m dini y e ’tiqodiga ko ’ra , b archa farishtala r, barcha sa yyo ralar, Qu yosh, O y , Y u l d u z l a r y a g o n a T a n g r i n i s h a r a f l a yd i , u n g a m a d h u s a n o a ytadi . «Avesto» da , zardushti yla r e ’tiqod icha esa , oli y Tangri A x u r a - M a z d a ( H u r m a z d a ) b a r c h a f a r i s h t a l a r v a i n s o n l a r A r d a v i s u r a - a n a x a t a n i s h a r f l a s i n , d e b b u yu r a d i : Go ’z alligi, ulug ’ligi haqqi , hurma ti , T i n g l o v c h i d u o b i l a n s h a r a f l a g u m d i r - Arta qutlug ’lagan Ardvisurani. J u m l a n j o n s e n g a o s h i q s a n , H a m e h t i r o m q i l s i n z i yo d a . O , A r d v i s u r a A n a x i t a ,
1 «Авесто». Т., «Шар=», 2001 й, 170-бет.
56
H a v o m a g a a y l a n g a n s u t b i l a n m e n i k i m y o d e t a r 1
Boshqa tara fdan q aragani mi zda «Avesto » d a e ’zozlangan go ’z al a yol qi yo fasidagi Ardvisura - Anaxitani uzoq ma sofalardan, b i r qancha
ma ml akatla rning dalala ridan oqib, o’tuvchi A m u d a r y o n i n g r a m z i y t i m s o l i d e y i s h m u m k i n . Q a d i mg i l a r n i n g b a d i i y - e s t e t i k t a f a k u r i g a m u v o f i q , b u u l u g ’ d a r y o E r yu z i d a n b a r c h a d e n g i z v a n a h r l a r b i l a n t u t a s h g a n d e b t a s a v v u r q i l i n g a n . Tabii y jug ’rofi ya tar ixidan ha m ma ’lu mki , Amudaryo mi ng yillar avval Kaspi y dengiziga qo ’yilgan . Ke yinch alik, qirg ’oqchilik y o k i b o s h q a s a b a b l a r t u f a yl i A m u d a r yo s u v l a r i K a s p i y dengizigacha etib borol ma y qolgan . Eski daryo o ’z ani (O’zo y) h o z i r g a c h a s a q l a n i b q o l g a n . D a r y o , s u v l a r i l o h a s i ( y o k i f a r i s h t a s i ) « A v e s t o » d a yu k s a k e s t e t i k d i d b i l a n , y u k s a k b a d i y a t b i l a n t a s v i r l a n g a n : Har ki m uni ko ’rga y - A r d v i s u r a - A n a x i t a n i B i r p a r i v a s h t i m s o l i d a . S a r v i q o m a t v a s h a m s h o d v a s h , Ka mrb asta va sho yista… P e s h o n a s i n z e b o e t m i s h A r d v i s u r a - A n a x i t a J o z i b a l i g a r d i s h b i l a n . Yuz tusdagi rangla r uni b ezat mishdir… «Av esto»da Ardvisura - Anaxita os monidagi yulduz ti msolida ha m ko ’rinadi (Nohid yulduzi). Beruni y yozishicha , Zardusht Oz arba yjonda to ’g ’ilgan bo’lib, u Safid tu manining o ’g ’lidir. U i jti moi y kelib chiqishi
1 Ыша жойда. 171-бет.
57
a v l o d i d a n d i r . Manuchehra Firdavsi y «Shohno ma » asa rida yo zishicha, elkal aridan ikki ilon o ’sib chiqqan zoli m shoh Zahhokni o’ldirgan q a h r a m o n F a r i d u n a v l o d i d a n d i r . F a r i d u n e s a E r o n v a T u r o n t a r i x i d a e n g
a d o l a t l i , d o n i s h m a n d p o d s h o h l a r d a n b i r i d i r . F i r d a v s i y y o z a d i : S h a v k a t l i F a r i d u n z a r t a x t g a c h i q d i , ( Z a h h o k n i n g ) N o p o k q o n u n l a r i n i t u p r o q q a t i q d i . Bu kun balki bo ’ldi jodugar Zahhok, X a l o y i q q a q u r q u v s o l g a n u l n o p o k , Y a z d u n f a r m o n i n i m e n e t i b b a j o , J a h o n n i p o k l a d i m s i z g a , f u q a r o Y a x s h i l i k y u b o r m i s h b i z g a p o k e g a m , Faqat yaxshilikka qo ’ya ylik qad am… 1
F i r d a v s i y t a s v i r l a s h i c h a , F a r i d u n n i n g S a l m , T u r v a E r o j i s ml i uch o ’g ’li bor edi. Podshoh Faridun uzoq yillar davlatni adolatli b o s h q a r i b , q a r i g a n c h o g ’ i d a b u yu k s a l t a n a t n i u c h o ’ g ’ l i g a b o ’ l i b berdi . Ma ml akatning G’arbi y qis mi (Ru m)ga Sal mni , Sha rqi y q i s m i g a ( T u r o n v a C h i n g a ) T u r n i , E r o n g a E r o j n i v a s h a h d q i l i b t a y i n l a d i . A m m o , S a l m v a T u r b a h i l l i k , h a s a d g u yl i k q i l i b , ma kkorlik bilan Ero jni o ’l diradila r. Erojning a yoli ho milador edi, go ’z al bi r fa rzand tug ’ildi. Fa ridun bu neva rasiga Manuchehra deb is m qo ’ydi . Y o v u z p o d s h o h , z o l i m Z a h h o k k a q a r s h i x a l q i s yo n i g a yo ’lboshchi bo ’lgan te mi rchi Kovaning o ’g ’li Qaron va devlarga z a r b a b e r g a n p a x l a v o n s o m l a s h k a r b o s h i e d i l a r . M a n u c h e h r a fikri cha «Bo ylik qudratidan kim t opib g ’urur, Mehnatkashni
1 Фирдавсий. Шощнома, 1-китоб. Т., 1975 й. Сащ 126.
58
e s d a n c h i q a r a r f u q a r o , e l n i . N a z d i m d a b a r c h a s i k o f i r d u r , k o f i r . Ahri mondan b atta r, fosiqu foji r» 1 .
Q a d i m g i H i n d i s t o n d a ( b i n o b a r i n , K u s h o n l a r d a v r i d a n a v v a l g i Oza rba yjonda va Eronda ha m mo ’g ’ull ar - seh rgarla ri, ula mola ri, din peshvolari xalq o ’rtasida izz at -hurma tda bo ’lgan). M u h a m m a d i b n J a r i r T a b a r i y – y o z i s h i c h a , Z a r d u s h t A z i z i s m l i a v l y o n i n g s h o g i r d i b o ’ l g a n . K e y i n r o q , Z a r d u s h t u s t o z i b i l a n nizolashib qolgan va o ’zi yozg an kitoblarni olib , Hindistonga borgan , uerda o’z ta ’li motini yo ygan. So ’ngroq, ya na il mlarini t a k o m i l l a s h t i r i s h m a q s a d i d a B o b i l g a b o r g a n . Z a r d u s h t B o b i l d a b i r y i l l i k o z i q - o v q a t n i j a m l a b , t o g ’ d a g i b i r g ’orning ichida ya shab . Kitob yozishni davo m e ttirgan . Taba riy ma ’l u motiga ko ’ra, Zardusht Bobildagi xilvat g’o rda yashagan vaqtida «Avesto»ni va unga i zohlar berilgan «Zand» kitoblarini yo zgan . «Zand - Avesto »da Zardushti ylik t a ’li moti i x c h a m l a s h t i r i l i b , i z o h l a b b e r i l g a n . B e r u n i y y o z i s h i c h a , Z a r d u s h t h a q i d a y a h u d i yl a r , r u m l i k l a r , yu nonlar orasida ha m bili mla r bor. Be runi y bu ma ’l u motlarni i l m i y j i h a t d a n t a q q o s l a b , t a d q i q e t i b , y a h u d i yl a r n i n g Z a r d u s h t n i avli yo Il yaning shogirdi degan ma ’lu m otl arini rad etadi. Bunda u Zardushtning «Avesto »da a ytgan so ’zl ariga su yanadi . Ru mi ylar e s a O z a r b a y j o n g a y a q i n d i r , d e y d i . «Av esto» Xu rmuzd – Axurra-Mazdaning yo rda mchilaridan b i r i Q u y o s h - M i t r a h a q i d a a j o y i b d u o l a r – m a d h u s a n o l a r b e r i l g a n . «Av esto»da
6 - Xurshd- yasht v a 1 0 - M e h r - y a s h t o ’zaro t a q q o s l a n g a n i d a s h u n i a n g l a s h m u m k i n k i , z a r d u s h t i y l a r Q u yo s h n i e rdagi ba rcha ma ys , gi yohlarni ,o ’si mlikla rni undirib o’stirgani
1 Фирдавсий. Шощнома. Сащ. 137.
59
ulug ’lab , ula rga qurbonliklar qilib duo, ma dhu sano o ’qiganlar. «Av esto»ning ba ’zi ta ’rif -tavsifla riga ko ’ra, z ardushti ylar Qu yoshga nisbatan Mitrani hech ki mg a bo’ys un ma ydigan, a k s i n c h a , k a z z o b l a r n i , l a f z i x a r o m l a r n i - y o l g ’ o n c h i l a r n i , z o l i ml a r v a y o v u z l a r n i a y a m a s d a n h a l o k e t g u v c h i H a q i q a t i l o h i d e b b i l g a n l a r . B i z M i t r a g a t o p i n a m i z , Y a y l o v l a r i h a d - h u d u d s i z d i r . Haqiqatdir uning so ’zla ri, M i n g q u l o q l a r i , a d l q o m a t l i , M i n g - m i n g n i g o h s o h i b i d i r u . Qudratlidir, bo ’y -basti o ’kta m, U y q u s i z d i r , h a l o v a t s i z d i r , K e n l i k l a r n i n g p a r v a r d i g o r i . 1
M i t r a , M e h r - a d o l a t , b a g ’ r i k e n g l i k , h a q i q a t , m e h r - s h a v q a t tangrisi deb ulug ’langan . Mit ra -adolat va h aqiqatni me nsi ma y, n o h a q i s h q i l u v c h i m a n s a b d o r l a r n i , r a h b a r l a r n i - « a g a r k a z z o b , la fzi xa ro m (yolg ’onchi) bo ’ls a, oilada -urug ’ boshini, qabilad a - o q s o q o l i n i , m a m l a k a t d a - h o k i m l a r i n i , e l - u l u s l a r m o l i k l a r n i b i r ha ml ada yakson eta r ala mz ada va g ’az abkor, ran jisa Mitra». H a q i q a t t u s h u n c h a s i n i z a r d u s h t i y l a r M i t r a - m e h r d e b a y t a d i l a r , ya ’ni Haqiqat -ola md agi barch a jonli va jonsiz ma vjudotlarga m e h r - s h a v q a t b i l a n q a r a s h d i r .
M e h r - M i t r a n i n g b u s i f a t i i s l o mi y f a l s a f a d a v a e s t e t i k a s i d a h a m H a q t a o l o n i n g e n g o l i y s i f a t l a r i d a n b i r i h i s o b l a n a d i . «Av esto»da borliqqa meh r -shavqat bilan, adolat qiluvchi Mitrani
1 Авесто. Т. «Шар=» нашр.2001,сащ.189.
60
m a v j u d l i g i n i n g m o h i y a t i s i f a t i d a « O s m o n i y x u d o » d e b a t a l a d i .
B a r c h a k i s h v a r l a r u s t i d a n U c h i b b o r a r o s m o n i y x u d o , H u k m d o r l i k b a x s h i d a a y l a r , T a n o l a d i r k i m H a q i q a t n i , I b o d a t l a r k e l t i r a d i r k i m , Iymo n bilan, e ’tiqod bilan , G’olibligin sobit a yla ydi. M i t r a u n i n g a b a d u l - a b a d . Sig ’in a man baxt, shodlik haqqi… 1
O’zb ekiston mustaqillikka e rishganidan so ’ng , huku mat va x a l q a d o l a t l i , h u q u q i y , f u q a r o l i k j a m i y a t i q u r a y o t g a n h o z i r g i vaqtda «Avesto »da ilgari surilgan adolat , bag’rikenglik, e zgulikni qadrlash g ’o yal ari , dini y ba g ’rikenglik, i jti moi y m u n o s a b a t l a r n i l i b e r a l l a s h t i r i s h , i n s o n p a r v a r l i k t a m o yi l l a r i n i k e n g r o q j o r i y e t i s h d a m u h i m a h a m i y a t k a s b e t a d i . Tabiat estetikasi ha m «Avesto»da yorqin ifodalangan. «Axu ra- Mazda qonunlarida , -deb yo zadi avestoshunos tarixchi A d h a m j o n A s h i r o v , - q o ’ r i q v a b o ’ z e r l a r n i h a y d a s h , e r n i j a mo a o ’rtasida adolatli taqsi mlash eng savobli ish hisoblangan. «Vendidad»ning uchinchi faslida yo zilishicha, Axura -Ma zda erga ya xshi, sog ’lo m u rig ’ sepishdan ortiq s avob ish yo ’q , -de ydi. T a n g r i n i n g ( t a b i a t n i e z o z l a s h , d e h q o n c h i l i k h a q i d a a y t g a n l a r i g a a ma l qilish o ’n ming ya sna ma ntl arini (ma ntralarini) o’qib ibodat qilish yoki yuzl ab jonivorla rni qurbonlikka so ’yishdan a fzalroq hisoblangan. «Ola m go ’z alligi dehqonchilikdan, -de yiladi «Av esto»ning «Vendid ad» qis mida . –Ki mki u rug ’ qadabdi, u
1 Авесто. Т. «Шар=» нашр.2001,сащ.185.
61
bo ’lib, qolgani (qolgan ezgu, yaxshi ishla r -F.B)savobdir» 1
Alisher Navoi y
ha m «Mahbubul -qulub» asarida d e h q o n c h i l i k n i v a d e h q o n l a r n i m e h r - m u h a b b a t b i l a n m a q t a y d i : «Dehqon dona socha r va e r ha ydab , rizq yo ’lini ochar... Ol amning o b o d l i g i d e h q o n d i n , m e h n a t a h l i s h o d l i g i h a m o n d i n . D e h q o n e k i n e k i s h g a q i l s a h a r a k a t - e l g a h a m o z i q o v q a t e t k a z u r , h a m barokat ...Uning bog ’i jannatni eslatadi" »
Download 412,88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish