Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини

P o r f i r i y n i n g     « F o z i l   f a y l a s u f l a r n i n g     f a l a k   t a b i a t i   h a q i d a g i  

qarashlari »  kitobidan   Pi fogorus  va   Div jonus   (Dionisi y)  os mon 

j i s m l a r i     y o q i m l i   t o v u s h l a r d a     t a r a n n u m   q i l i s h l a r i     b i l a n   h a r a k a t    

q i l g a n l a r i d a     m i s l s i z     v a   s h a k l s i z   y a r a t u v c h i l a r   b o r l i g i g a   d a l o l a t  

q i l a d i l a r   d e g a n l i g i n i   a yt a d i .   ( H i n d l a r   h a m ,   y u n o n l a r   h a m   mu s h r i k  

bo ’lib,  ya gona  ya ratuvchidan  boshqa   farishta     ma qomidagi 

yu lduzlarni   ha m  Tangrila r  deb  o ’ylash la rini  Beruni y  yaxshi 

bilgan)  U,  Div jonus   (Dionisi y)  o’z   sezgisining    nozikligi   tufa yli  

f a l a k d a g i   h a r a k a t     t o v u s h i n i   e s h i t a   o l g a n ,   d e b     t u s h u n t i r a d i .    

  B e r u n i y   « H i n d i s t o n »   a s a r i n i n g     y i g i r m a   b i r i n c h i   b o b i d a   h i n d  

v a  

 

y u n o n  

f a y l a s u f l a r i n i n g  

 

q a r a s h l a r i d a g i  

 

u m u m i y l i k ,    

o ’xshashlik    haqida     fikr  yuritib,  Ho me r    dostonidan    quyidagi 

ba ytlarni   keltiradi:   «Sen     (Zevs)  os monni   sa yyo ral ar,  uchun  

                                                 

1

 Беруний . Щиндистон. Т. «Фан», 1962. Сащ.48. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

22 

 

abadi y  ma kon   qilding,  uni   (efi rni)    sha molla r    qo ’zg ’ata 

ol ma ydilar,  qorla r  uni   yo ’q   qilol ma ydi,  balki  bunda    havo 

ko ’mko ’k , o chiq bo ’lib, uni be rkitadigan  bulut yo ’q ».  

  B e r u n i y   H o m e r n i n g     p o e t i k   t a s v i r i d a n   s o ’ n g   A f l o t u n n i n g    

qu yid agi  so ’zla rini    keltiradi:  «Tangri   (Zevs)  etti  plan eta -

sa yyo raga   qa rata ,  Sizla r  ma ’budlar    ma ’budisiz ,  men   ha mma  

a m a l l a r i n g i z n i     b u n yo d   q i l g u v c h i m a n ,   s i z l a r n i   k a m c h i l i k s i z     q i l i b  

ya ratguvchi man.  Chunki,  h ar  bir  bog ’l angan  na rsa     (bu  erda  

sa yyo ral arning    s a moda    bir  doiraga  bog ’lanib,  bir  yo ’lda 

harakatlanishi    ko ’zda   tutilsa   ke rak)  e chilsa   ham  (ya ’n i ,  Xudo 

ya ratib,  o ’sha   makonga     jo ylashtirib ,    s o ’ng   o ’z   holiga    tashlab 

qo ’ysa     ha m  - F,B.),  t artibi   yaxshi   bo ’lsa ,  h ech   biri   buzil ma ydi 

(ya ’ni,  s a yyo rala r  hech   q achon  o ’z     ha rakatida     belgilangan  

yo ’lidan  chetga  chiq ma ydi).  

  B e r u n i y   s h u n d a n   s o ’ n g   A r a s t u n i n g   I s k a n d a r g a     m a k t u b l a r i d a    

a y t i l g a n     q u y i d a g i   f i k r i n i   k e l t i r a d i .   O s m o n     y o r i t q i c h l a r     ( Q u yo s h  

va   boshqa    sa yyoral ar,  yulduzlar)  Xudo  (ruhi  va  «jis mi »)  bilan 

to ’liqdir.  Erni  suv   o ’rab  turadi,  suvni  havo   o ’rab  turadi ,  havoni 

olov   qurshab   turadi ,  olovni  efir  o ’rab   turadi .  Dema k ,  efir  (Arsh) 

b a r c h a   s a y y o r a l a r ,   j u m l a d a n ,   Q u y o s h d a n   h a m   b a l a n d   v a   o l i s d a d i r .  

Arastu   fikrich a,  os monning  eng  yuqorisida   ma ’bud - «tangrilar», 

e n g   q u yi s i d a   s u v d a     y a s h o v c h i       h a y v o n l a r   j o yl a s h g a n

1

.  

  H i n d l a r n i n g  

«Bo ju -Pu rona»  kitobida  erni  suv   (okean, 

u m m o n ) ,   s u v n i   s o f   o l o v ,   b u   o l o v   q a v a t i n i   s h a m o l ,   u n i   o s m o n ,  

o s m o n n i   T a n g r i   q a m r a b   o l g a n .  

Shunisi  e ’tiborga   molikki,  Be runi y  «Hindiston »  asarida  

«Vasudeva   to ’g ’risida   va   Bxarata   urushla ri»  d eb  no mlangan   qirq 

ettinchi   bobida   halq   poetik   ijodi   maxsulla ri  bo ’lgan     doston, 

                                                 

1

 Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1962, сащ. 184. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

23 

 

e p o s l a r i d a   t a s v i r l a n g a n   v o q e a l a r   v a   s h a x s l a r n i   h a m     t a r i x i y 

j i h a t d a n   h o l i s - i l m i y   m e t o d o l o g i y a   a s o s i d a   t e k s h i r a d i   v a   t a h l i l  

q i l a d i .   B e r u n i y   f i k r i c h a ,   a g a r   e r   y u z i n i   b i r     x i l   ( m e v a s i z )   d a r a x t    

yo ki  bir  hil  (erkak   yoki   urg ’ochi)  ha yvon  butunla y  qoplab  olsa,  

b u     h o l d a     h a yv o n n i n g   k o ’ p a y i s h i g a   h a m ,     d a r a x t n i n g     o ’ s i s h i g a  

ha m  o ’rin  (jo y)  qol ma ydi .  Shu    s ababli  d ehqonlar  ekinlarini  o’toq 

qilib,  keraksizini   yulib   tashla ydi .  Asal arilar  ham  o ’z   jinsidan 

bo ’la   turib ,  ishlama y,  kuv adagi   asalni   bekorga   eb  yotadiganlarini 

o ’ldirib  tashla yd i .

1

 

Beruni y  fikri cha ,  d ehqon  yoki   bog ’bon    kabi ,  tabiatning  o ’zi 

ha m  xudi   mana   shunda y  ish   qiladi.  Ko ’rinib  turibdiki,  Beruniy