Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

Трансакция харажатларининг таснифланиши 
Битим тузилгунга қадар амалга оширилган 
харажатлар 
Битим тузилганидан кейинги харажатлар 
Ахборотни излаб топиш харажатлари –
имкониятли шерик ҳақидаги, бозордаги 
вазият ҳақидаги ахборотни излаб топиш 
харажатлари, 
шунингдек, 
қўлга 
киритиладиган тўлиқсиз ва номукаммал 
ахборот билан боғлиқ йўқотишларни ўз 
ичига олади.
Мониторинг ва оппортунизмнинг олдини 
олиш харажатлари –
битим шартларига 
риоя этилишини назорат қилиш ва ушбу 
шартларни бажаришдан бош тортишнинг 
олдини олиш харажатлари 
Музокаралар олиб бориш
харажатлари
– 
алмашув шартлари, битим шаклини танлаш 
ҳақида 
мулоқотлар 
олиб 
бориш 
харажатларини ўз ичига олади 
Тафсирлаш ва мулкчилик ҳуқуқларини 
ҳимоя қилиш харажатлари –
судлар, 
ҳакамлар 
харажатлари; 
шартномани 
бажариш жараёнида бузилган ҳуқуқларни 
тиклаш учун зарур бўлган вақт ва ресурслар 
сарфлари, 
шунингдек, 
мулкчилик 
ҳуқуқларининг яхши тафсирланмаган ва 
ишончсиз ҳимоядан кўрилган йўқотишлар
Миқдор ва сифатни ўлчаш харажатлари 
-
битим предмети бўлган товар ва 
хизматлар миқдори ва сифатини ўлчаш 
учун зарур харажатлар 
Шартнома тузиш харажатлари -
битимни 
юридик 
ёки 
хуфиёна 
(норасмий) 
расмийлаштириш харажатлари 
Учинчи 
шахслардан 
ҳимоялаш 
харажатлари -
учинчи шахслар (давлат, 
уюшган жиноятчилик ва ҳ.к.)нинг битим 
натижасида олинадиган фойдали самара 
қисмига 
эътирозларидан 
ҳимоялаш 
харажатлари 
томонидан ижарачига топширилишини назарда тутувчи квартирани ижарага 
олиш бўйича битим тузишда ижарачининг трансакция харажатлари қуйидаги 
шаклларга эга бўлади (5.2.-жадвал). 
Шундай қилиб, уй-жойни ижарага олишда юзага келадиган трансакция 
харажатларини миқдорий баҳолашга ё воситачилик фирмаларининг 
даромадларини таҳлил қилиш, ёки ўртача соатлик иш ҳақига кўпайтирилган 
бевосита пул харажатлари ва вақт сарфларини қўшиш ёрдамида эришиш 
мумкин.
Трансакция харажатларининг кўпгина турлари бевосита кузатилмайди ва 
шунинг учун бу тоифадаги харажатлар ҳажми статистик жиҳатдан қийин 
ўлчанади. 
Инсонлар ҳамма вақт, ҳеч қандай харажатларни қилмасдан, натижада 
ишлаб чиқариш қиймати ошиши учун ҳуқуқларни қўлга киритиш, бўлиш ва 
ўрин алмаштириш тўғрисида келишиб олишлари мумкин. Бу “ноль даражали 
трансакция харажатлари” деб юритилади ва бу ҳуқуқий чегараларга боғлиқ 
ҳисобланади.
Ноль даражали трансакция харажатларида ишлаб чиқарувчи шартномага 
пировард натижада ишлаб чиқариш қийматини ошириш учун зарур бўлган 
барча нарсани киритади. Агар трансакция харажатлари мавжуд бўлмаса, 
фирманинг фаолият юритиши учун ҳеч қандай иқтисодий асос бўлмайди. 
 

---

59 
5.2-жадвал