Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

4.3. Бозор иқтисодиёти нормалари тизими
Бозор иқтисодиёти нормалари
– бозорда битимларни амалга ошириш ва 
унда мувозанатга эришиш имконини берувчи хатти-ҳаракатларнинг ўзаро 
шартланган нормалари йиғиндисини ташкил этади. Бозорлардаги барқарор 
мувозанат бозор нормаларидан фойдаланишнинг натижаси ҳисобланади Бозор 
нормалари тизими асосида ётувчи биринчи норма – 
мураккаб фойда кўриш
нормаси бўлиб, у нафақат индивидни фойдалиликни оширишга йўналтириш, 
балки унинг олинадиган фойда билан ўзининг самарали фаолияти ўртасидаги 
алоқани англаб етишини назарда тутади. Яъни фойда (манфаат) кўриш индивид 
томонидан ўз фойдалилигининг самарали фаолият асосида оширилишидир. 
 
Мураккаб фойда кўриш нормаси индивиднинг эҳтиёжлар даражаси ва 
самарали фаолияти ўртасидаги номувофиқликни истисно этади.
 
Баъзан бундай 
номувофиқлик юқори ишлаб чиқариш салоҳияти ва юқори меҳнат 
самарадорлигига эга бўлмаган мамлакат аҳолиси ўртасида юқори истеъмол 
стандартларининг тарқалишида юзага келадиган «номувофиқ кутишлар 
инқилоблари» асосида ётади. Ушбу вазиятда асосан оммавий ахборот 
воситалари орқали юз берадиган янги истеъмол стандартини қабул қилиш 
жамиятда ҳукмронлик қилувчи самарали фаолият моделига тааллуқли 
бўлмайди.
Бундан ташқари, қулай шароитлар мавжуд бўлганида оддий утилитаризм 
фойдалиликни оширишни рентани излашга айлантиришни назарда тутади. 
Мукаммал рақобат вазиятидан ҳар қандай четга чиқиш, алмашиш (тарифлар, 
квоталар) учун чекловлар ўрнатилиши оддий утилитаризм саъй-ҳаракатларини 
рентани излашга ёки, бошқача айтганда, фойдага самарасиз йўналтирилишга 
айлантиради. Индивиднинг рентани кўпайтиришга интилишини норматив 
чеклаш сифатида мураккаб манфаат кўриш, яъни индивид томонидан бошқалар 
зиёнига эмас, балки фақат ўз фаолияти ҳисобидан ютуққа эришиш 
мумкинлигининг тан олиниши муқобил вариант ҳисобланади. 
Агар фойда кўриш нормаси индивиднинг мақсадли вазифасини 
белгиласа,