Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

2. Шартнома шакли 
Шартнома 
стандарт 
шаклда, унда шартномани 
бажаришнинг барча икир-
чикирлари ҳақида тўлиқ 
келишиб олинган 
Шартнома шакли «битимга 
мослаб» 
махсус 
ишлаб 
чиқилади. Шартнома тўлиқ 
тафсирланмаган, 
балки 
тузатишлар киритиш учун 
имконият қолдиради 
Шартноманинг 
асосий 
қоидалари эксплицит тарзда 
умуман 
тафсирланмаслиги 
мумкин. 
Шартнома 
томонларнинг 
бири 
ўз 
ҳаракатини 
назорат 
қилиш 
ҳуқуқини 
бошқа 
томонга 
топширишига олиб келади 
3. Томонлар ўртасидаги муносабатлар 
Томонлар 
тўлиқ 
мустақилликни 
сақлаб 
қоладилар 
Томонлар 
мустақилликни 
сақлаб қоладилар 
Ҳукмронлик 
муносабатлари: 
фаолиятни 
назорат 
қилиш 
ҳуқуқини топшириш 
4. Шартнома тузиладиган давр 
Қисқа муддатли 
Ўрта ва узоқ муддатли 
Узоқ муддатли. Шартноманинг 
амал қилиш даври ҳақида 
умуман келишмаслик мумкин: у 
томонлардан бири учун назорат 
қилиш 
ҳуқуқидан 
мустақил 
фойдаланишга нисбатан уни 
топшириш фойдалироқ экан, у 
амал қилаверади
5. Кутилмаган ҳолатларга мослашиш усули 
Шартномани 
янги 
шартларда қайта тузиш 
Музокаралар, 
пози-
цияларнинг 
келишиш, 
«томонларнинг 
ўзаро 
муносабатлари мобайнида 
тўпланган 
барча 
ўзаро 
Шартнома 
томонларидан 
бирининг 
бошқа 
томон 
қарорларига 
бўйсуниши 
(Х 
вазифалар 
йиғиндисидан 
х 
вазифанинг 
бажарилишига 

---

110 
ҳамкорлик 
тажрибаси» 
асосида ўзаро воз кечиш 
тааллуқли) 
6. Шартнома шартларини бажаришга ундовчи омиллар 
Кучли: 
томонларнинг 
мукофотланиши 
шартномада қайд этилган 
муайян 
вазифаларнинг 
бажарилиши 
билан 
боғлиқ 
Ўртача: 
ўзини 
«оқлаш» 
қоидасидан 
фойдаланиш 
томонларга 
мажбуриятлар-
нинг бажарилишига тўсиқ 
сифатида 
кутилмаган 
ҳолатларни баҳона қилиш 
имконини беради 
Кучсиз: шартнома томонларидан 
бири 
назорат 
ҳуқуқини 
топширганлиги учун қатъий 
белгиланган мукофотни олади 
7. Шартнома шартларини бажармаганлик учун санкция 
Шартноманинг 
ўзида 
қайд этилган ҳуқуқий 
санкциялар 
Томонларнинг узоқ вақтли 
ўзаро 
ҳамкорлик 
даври 
мобайнида 
орттирилган 
обрўнинг йўқотилиши 
Маъмурий 
жазо, 
назорат 
ҳуқуқини топширганлик учун 
қоплама (компенсация)нинг кам 
фойдали шартлари 
8. Низолар ҳал этиладиган инстанция 
Суд 
Учинчи томон: арбитраж 
суд, ҳакамлар суди 
Низоларни ҳал этиш бирор 
учинчи томон жалб этилмаган 
ҳолда, 
ҳокимиятдан 
фойдаланиш асосида амалга 
оширилади 
9.
 
Низоларни ҳал этиш тартиботи самарадорлигини чекловчи омиллар 
Суд тасарруфида бўлган 
ахборотнинг 
чекланганлиги. Қонундан 
фойдаланиш нархи нолга 
тенг эмас 
Ҳакамлар 
суди 
ёки 
арбитраж судининг обрўси. 
Учинчи томонга топшири-
ладиган 
ваколатларнинг 
чекланганлиги 
(арбитраж 
бундан 
мустасно). 
Хуфиёналик нархи нолдан 
фарқ қилади 
Маъмурий назоратни амалга 
ошириш 
харажатлари. 
Ҳар 
қандай низо ўзида томонларнинг 
нафақат «овоз бериш», балки 
«чиқиш», яъни топширилган 
назорат 
ҳуқуқини 
қайтариб 
олиш 
ҳуқуқидан 
ҳам 
фойдаланиш имконини намоён 
этади 
10. Мисоллар 
Олди-сотди шартномаси 
Франчайзинг. Табиий 
монополияларнинг тартибга 
солиниши. Транспорт, 
энергетика ва хомашё 
компаниялари ўртасидаги 
узоқ муддатли шартномалар 
Иш берувчи ва ёлланма ходим 
ўртасидаги 
шартнома. 
корхонадаги 
муносабатлар 
мажмуи
Ўзбекистонда хўжалик шартномаларини тузиш, бажариш, ўзгартириш 
ёки бекор қилишнинг ҳуқуқий асослари “Хўжалик юритувчи субъектлар 
фаолиятининг шартнома-ҳуқуқий асослари тўғрисида”ги қонун билан тартибга 
солинади. 
Ўзбекистон 
Республикасида 
амалда 
бўлган 
хўжалик 
шартномаларининг турлари 8.2-расмда келтирилган. 

---

111 
* Муаллиф томонидан Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонун ҳужжатларига 
мувофиқ тузилган.