Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

Фермер хўжаликларида етиштирилган маҳсулотларга бўлган мулкий 
ҳуқуқлар тақсимоти* 
Мулкий ҳуқуқ турлари 
Фермер 
хўжалиги 
Қайта 
ишловчи 
ташкилот 
Давлат 
Эгалик қилиш ҳуқуқи 
8 -м.Тқ 
- 
- 
Фойдаланиш ҳуқуқи 
8 -м. Тқ 
- 
- 
Тасарруф этиш ҳуқуқи 
16 –м. Фхқ,
8 -м. Тқ 
386 -м.ФК 
386 -м.ФК 
Даромад олиш ҳуқуқи 
16, 24 –м. Фхқ,
20 -м. Тқ 
- 
- 
Капитал қиймат ҳуқуқи 
16, 24 -м. Фхқ 
- 
- 
Хавфсизлик ҳуқуқи 
464, 467 -м. ФК 
466 -м. ФК 
463-м. ФК 
Мерос ва васиятнома бўйича 
ўтиш ҳуқуқи 
21 -м. Фхқ 
- 
- 
Муддатсизлик ҳуқуқи 
13 -м. Фхқ 
- 
- 
Зарарли 
фойдаланишни 
таъқиқлаш ҳуқуқи 
38 -м. Тқ
466 -м. ФК 
464 -м. ФК 
Ундириш 
кўринишидаги 
жавобгарлик ҳуқуқи 
- 
- 
35 –м.Фхқ 
Қолдиқ хусусияти ҳуқуқи 
19 -м. Фхқ, 14 -м. Тқ 
- 
- 
Изоҳ: ФК – ЎзР Фуқаролик кодекси, Фхқ – ЎзР “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги қонун 
Тқ – ЎзР “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонун, м. – 
модда. 
*Манба: Амалдаги қонунчилик ҳужжатлари асосида тузилган. 
Биринчи ҳолатда ушбу мулкка бўлган деярли барча ҳуқуқлар 
“йиғиндиси” ер участкасига бўлган ижара муддати тугагунга қадар фермер 
хўжаликларида мужассам, у мутлақ эгаси ҳисобланади. Иккинчи ва учинчи 
ҳолатда эса ҳуқуқлар фермер хўжалиги маҳсулотни мулк қилиб топширгандан 
кейин қайта ишловчи ташкилот ёки давлат корхоналарга ўтади. Айнан шундай 
ўхшаш мураккаб мулкий ҳуқуқлар тақсимоти бошқа айланма воситалар, 

---

104 
масалан, пул маблағлари, минерал ўғитлар, ёқилғи-мойлаш материалларида ҳам 
кузатилади.
Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалигида мулк шаклларидаги 
таркибий ўзгаришлар асосан мулкий ҳуқуқлар тақсимланишининг давлат 
томонидан тартибга солиниши натижаси бўлиб, айнан мулкий ҳуқуқлар 
тақсимоти ҳақиқий мулкдорлар ва хўжалик юритишнинг самарали шаклларини 
вужудга келтиришда муҳим аҳамият касб этади. Шу билан бирга 7.2-7.5-
жадвалларда келтирилган мулкий ҳуқуқлар тақсимоти амалдаги қонун 
ҳужжатларини такомиллаштириш ҳамда мулкдорлар ҳуқуқини ҳимоя қилишга 
доир ҳуқуқий нормаларни яратишга асос бўлиб хизмат қилади. Чунки 
Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида мулкка эгалик қилиш, 
ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқлари нормаларигина қонун 
ҳужжатларига киритилган, қолган 8 та мулк ҳуқуқи тури ҳали қонун 
ҳужжатларида тўлиқ ўз ифодасини топмаган. 
Қисқача хулоса
Мулк 
ҳуқуқлари 
назарияси 
мулкий ҳуқуқларнинг 
иқтисодиёт 
субъектлари (юридик ва жисмоний шахслар) ўртасида тақсимланиши ҳамда 
мулкий муносабатлар муаммоларини ўрганади. Мулк ҳуқуқи, бир томондан, 
субъектив ашёвий ҳуқуқ. Ўз мазмунига кўра, мулк ҳуқуқи барча ашёвий 
ҳуқуқлар орасида энг кенг ҳуқуқдир: мулкдор ўз мулкига эгалик қилиш, ундан 
фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлиши лозим. 
Хорижий манбаларда мулк ҳуқуқи 11 та турга ажратилган ҳолда 
ўрганилади. Бу эса мулк ҳуқуқини кенгроқ талқин этиш имконини беради. 
Мулкий муносабатлар тарихан турли шаклларга эга бўлган ва улар 
мулкий ҳуқуқларнинг табақаланишида намоён бўлади. 
Ўзбекистонда мулк шакли хусусий ва оммавий турларга бўлинади. 
Оммавий мулк шакли давлат мулкини ҳам ўз ичига олади. 
Фермер хўжалигининг мулки фермер ва хўжалик аъзоларининг мулки 
ҳисобланади.