Berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiti


Mavzu bo’yicha adabiyotlar tizimi



Download 3,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet78/152
Sana11.09.2021
Hajmi3,39 Mb.
#171277
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   152
Bog'liq
Tarixiy geog-UUM uzb 2019-20

Mavzu bo’yicha adabiyotlar tizimi 
1.  Karimov I.A „Tarixiy xotirasiz kelajak yo‟q” –Т.,1998.  
2.  Yanutskiy V.K. Istoricheskaya geografiya. М.,1960 
3.  Saidboboyev  Z.  Tarixiy  geografiya:  Tarix  bakalavriаt  yo‟nalishi 
talabalari uchun. Т.:  nashr 2010, 234 б.  
4.  Golubsov  А.I.  Voprosi  istoricheskoy  geografii,  arxivovvedeniye, 
arxeologiya i istochnikavedeniye. М.1963 
5.  Sagdullayev А. Qadimgi O‟zbekiston ilk yozma manbаlarda. Т.1996 


 
57 
 
xaritalarni yirganishning  tarixnavislik  jixatlari. Ilk tarixiy atlaslarning xususiyatli  
ji-xatlari.  Yirta osiyoning  xududlari  aks  etgan  tarixiy  kartalar.  O‟rta Osiyolik  
olimlarning    xaritografik    tadqiqotlari.    Yevropalik    olimlarning  xartalari    va  
ularning  xususiyatlari.    Rossiya    imperiyasi    va    sobiq    itttifoqda    tarixiy  
xaritografiya.  Tarixiy    xaritografiyani    o‟rganish  va  tuzish  bo‟yicha  xozirgi  
davrning asosiy  tendentsiyalari. 
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
 
1 Hasanov H.  "Sayyoh olimlar"-  T. 1981 yil 
2. KaravayevZ.F."Nekotorie voprosi sozdaniya istoricheskix kart"-  M. 1956g 
3.Preobrajenskiy  A.I.  i  dr."Sostavleniya  i  redakti-rovanie  spetsial`nix  kart"-  M 
1961g. 
4.Yatsunskiy V. K. " Predmet  i  zadachi istoricheskoy geografii "   M 1941g  
5.Yatsunskiy   V.  K." Istoricheskaya geografiya" M 1955g 
6.Golubtsov    I.A. " Voprosi istoricheskoy geografii, arxivovedeniya, arxeologiya 
i istochnikovedeniya"- M 1963g 
7.Mirzaliyev T.   " Kartografiya"-  T. 1982y 
8.Samitsev      K. A." Kartovedenie"-  M 1990g 
9.Garayevskaya   L. S." Kartografiya"-  M 1971g  
10.  Choriyev  Z.U.  Tarix  atamalarining  izohli  lug`ati.  –T.:  Akademiya  nashriyoti, 
2002. 
11. Jabborov I.M. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. –T.: O`zbekiston 1999. 
12. Surxondaryo rangli rasmli albom. –T.: Sharq. 2001. 
13. Termiz (ilmiy maqolalar to`plami). –T.: Sharq. 2002. 
           
 
 
Xaritografiya-  tabiat    va    jamiyatdagi    voqea-xodisalarning    tarqalishini  
ularning   birgalikda  o‟zaro  boglikligini   (ularni  vaqt  utishi   bilan   o‟zgarishini)  
kartografik  tasvir-obrazli  belgi  modellar  vositasi  bilan  tasvirlashni  va tadqiqot  
qilishni  o‟rgatuvchi  fandir.   
Kartografiya  qadimgi    fanlardan    biri    bulib    dast-labki    bu    fan    tugrisidagi  
ta``rifni  (Kartografiya   terminisiz)  eramizdan  avvalgi  11asrda  yashagan  olim  
Klavdiy  Ptolomey  bergan  Kartalar  mazmuniga  kura  ikkiga  bulinadi   
1. 
Umumgeografik    kartalar(gidrogeografiya  rel`ef  sanoat  siesiy-ma``muriy 
bulinishlarni uz ichiga oladi) 


 
58 
 
2. 
Maxsus  kartalar-maxsus    ma``lumotlar    keltirilgan  (masalan  iktisodiy) 
kartalar   Masshtabiga  ko`ra  kartalar  uch  guruxga: 
1. 
  Yirik  masshtabdagi  kartalar 1 200000 va undan yi-rik. 
2. 
O‟rta  masshtabdagi  kartalar  1 300000dan 1 1000000gacha 
3. 
Kichik masshtabdagi  kartalar  1 1000000dan  kichik 
Xozirgi  zamon  kartalaridagi  elementlarga  kuyida-gilar  kiradi:   
1. 
Gidrografiya    suv    inshootlarini    dengiz    dare    kul    kanal    sun`iy    suv  
omborlar  buloklar  kuduklarni  uz  ichiga  oladi.   
2. 
Axoli  punktlari  shaxar  shaxar  tipidagi  poselkalar  kishlok  axoli  punktlari  
kiradi.   
3. 
Aloka  yullari  temir  yullar  yullar  suv  yuli (dengiz  va  dare)  aviatsiyalar 
4. 
Sanoat    kishlok    xujaligi    va    ijtimoiy-madaniy    ob`ektlar    sanoat  
korxonalari    foydali    kazilmalar    aerodromlar    kishlok    xujaligi    va    ijtimoiy-
madaniy  tarixiy  ob`ektlar  kiradi 
5. 
Rel`ef  past  tekisliklar 
6. 
Siesiy-ma``muriy    chegaralar    davlat    chegaralari    va    ma``muriy  
birliklarning  chegaralari  beriladi 
Tarixiy    kartografiya-  ilmiy    fan    bulib    u    asosan    tarixiy    xaritalar    va  
atlaslarni      ularning    metodika-sini    tuzish    bilan    shugullanadi.    Kartografik  
metod-ning    tarix    fanida    keng    kullanilishi    tarixiy    karta-larning    tarixiy  
geografik    monografiyalar    makolalar    darsliklar    kullanmalar    yaratilishiga    olib  
keldi.    Ta-rixiy    xaritalarda    tarixiy    jaraenlar    vokea-xodisalar    tarixiy    davrlarni  
xarakterlovchi    jaraenlar    shuningdek    geografik    okibatlar    kursatib    utiladi.  
Umumiy    tarixiy    xaritalar    bu    jaraenlarni    yanada    tulikrok    kursatishga    ochib  
berishga    xarakat    kiladi.    Tarixiy    xaritalarning    turli    xillari    buladi    tari-xiy-
iktisodiy    tarixiy-siesiy    tarixiy-etnografik    arxeologik    milliy    ozodlik    xarakati  
buyicha    xaritalar    Dexkonlar    kuzgoloni    inkilobiy    xarakatlar    xarbiy-tarixiy  
madaniyat     tarixi   buyicha   va   boshka   xaritalar   kiradi.   Ukuv-tarixiy    xaritalar  
urta  va  oliy  mak-tablarda  ukitilaetgan  tarixiy  davrlarga  mos  buladi.  Tarixiy  
kartografiyaning    rivojlanishi    xar    doim    ta-rixiy    geografiyaga    boglik    bulib  


 
59 
 
kelgan    1579  yili    A  Orteliy    geografik    atlasga    uchta    tarixiy    xaritadan    iborat  
kushimcha   tuzdi.   A  Orteliyning   bu   kushimchasi   keyinchalik   1603  yili   38 ta  
xaritadan    iborat    bulgan    antik    davrning    geografik    atlasining    tuzilishiga    olib  
keldi.   
XVII  asrning    ikkinchi    yarmida    Frantsuz    geograflari    Sanson    va  
Dyuval`  atlaslarida  xam  tarixga  oid  xa-ritalar  bulimi bor  edi.  XIII asr  oxirida  
Frantsuz  kartografi  J B Anvil`  tomonidan  tayerlangan  tari-xiy  xaritalar  bosilib  
chikdi.  A Orteliydan  tortib  to XIX asr  oxiriga  kadar  tuzilgan  xaritalarda  xalk-
larning    xududiy    joylashishi    siesiy    chegaralar    xarbiy    yurishlar    jang    joylari  
geografik    saexatlar    mar-shrutlari    tarixiy    vokea-xodisalar    joylari    aks    et-
tirilgandir. 
Shuningdek    A  Orteliy    va    Dyuval`    tomonidan    tuzil-gan    xaritalarda 
afsonaviy  vokea-xodisalar  va  in-jildagi  rivoyatlar  tasvirlanadi  Masalan  Avlie  
Pa-velning  saexati  Ibroxim  paygambarning  saexati  Troyalik  Eneyning  suzish  
marshruti    Odissey    yurgan    yullar    tasvirlangan    Keyinrok    xaritalarda    tarixiy-
iktisodiy  kursatgichlar  xam  kayd  kilina  boshlangan. 
Tarixiy  xaritalar  tuzishda  tarixiy  davrlar  ku-pincha  chalkashib  ketgan  milliy  
ozodlik  xarakatlari  aks  ettirilmagan  Bir  xil  tarixiy  xaritalarda  tarix  ataylab  
buzib    kursatilgan.    Masalan    1910    va    1936-38    yillarda    Germaniyada  
chikarilgan    Putsger    atlaslarida    Germaniyada    avvalo    buyuk    davlatchiligi  
shovinizmi    va    keyinrok    fashistcha    goyalar    rivojlanishi    bilan    xari-talarda  
Germaniya    chegarasi    sun`iy    ravishda    Sharkka    surilib    boradi    XX    asrning  
ilmiy  tarixiy  karto-grafiyasiga  ikkita  muxim  yunalish  xosdir. 
Birinchi    yunalishga    yuksak    darajada    detallashti-rilgan    xaritalarni  
kiritish    mumkin.    Bularda    axoli-ning    ma``muriy    ba``zi    xolda    cherkov  
tomonidan    buli-nishigacha    bulgan    anik    dalillar    aks    ettiriladi.    Bun-day  
xaritalar  turiga  1895 yilda  chop  etilgan  Avst-riyalik  Rixterning  atlasi  Golland  
A A Bekmanning  1913-1938 yillarda  chop  etilgan atlasi  kiradi.  Ik-kinchi  tur  
xaritalariga    detallashtirilishi    unchalik    yukori    bulmagan    ammo    fakatgina  
tarixiy-siesiy  emas  balki  tarixiy-iktisodiy  madaniyat  tarixi  kursatgichlari  xam  


 
60 
 
aks  ettirilgan  xaritalar  kiradi.  Bunday  xaritalar  sirasiga  1926  yil  chop  etilgan  
ne-mis  Aubinning  atlasi  Pollin  raxbarligidagi  1932 yilda  chop  etilgan  AKSh  
ukuv    xarakteridagi   atlasi  (AKShning    tarixiy    geografik   atlasi) 1958-1962    yil-
lari  Myunxenda    chop    etilgan    ukuv    xarakteridagi  "Katta    tarix    atlasi"    chop  
etildi.  
Tarixiy    kartografiyaning    rivojlanishining    birin-chi    boskichi    Rossiya  
imperiyasida    XIII  asrning    birinchi    yarmiga    tugri    keladi.    Birinchi    "Rossiya  
imperiyasining    tarixiy    xaritasi"    1793  yil    chop    etiladi.    Xarbiy    ta-rixiy  
xarakterdagi    xaritalar    kupchilikni    tashkil  ki-ladi.    Bular    1779    yilda    chop  
kilingan    "Rus-turk    va    Rus-Shved    urushlari    davridagi    kal``alar    joylashuvi  
xamda  jang  joylari"  atlasi  Petr-1 ning  fors  yurishlari  kabilardir  XIX asr  oxiri  
XX asr  boshida  Rossiya  imperiyasida  chikarilgan  tarixiy  xaritalar  asosan  ukuv  
va    xarbiy    xaritalar    edi.    "Tarix  xrono-logiya  geografiya    atlasi"    Karamzin    va  
Axmatov  I    ta-rixlari    asosida    tuziladi.    Bundan    tashkari    1845  yilda    N  I 
Pavlovning    "Rossiyaning    tarix    atlasi"    Ye  Ye  Zamislovskiyning    1865-1887 
yillardagi  atlasi   A Il`in-ning  1812-1815  yillardagi  urushni  tasvirlagan  atla-si  
Rus-turk    Rus-yapon    urushlariga    bagishlagan    at-laslar    tuziladi.    1923-25  
yillarda    V  K  Yatsunskiy    tomonidan    tarixiy-iktisodiy    mazmundagi    1918-19  
yillarga    bagishlangan    "Rus    tarix    atlasi"    bosilib    chikdi    1928    yilda    K  V 
Kudrashovning  ijtimoiy  yuna-lishdagi  atlasi  chikdi  Bu  atlasning  xaritalari  bu-
limlarga    bulingan    feodalizmgacha  bulgan.    Rus    feoda-lizmi    davri    savdo  
kapitalizmi    davri    ishlab    chikarish    kapitalizmi    davri    kabi    Pokrovskiyning  
nazariyasiga  asoslanadi.   Tarixiy  xaritalar  1937  yilda  tashkil  etilgan  jaxonning  
"Katta  sovet  atlasi"ga    kiritildi.    Urushdan    keyingi    davrda    geodeziya    va  
kartografiya    bosh    boshkarmasi    tomonidan    sistemali    tarzda    urta    va    oliy  
maktablar    uchun    kadimgi    dune    urta    asrlar    va    yangi    tarix    buyicha    tarixiy  
xaritalar    chikarib    turildi.    Shu    bilan    birga    yangi    tarixiy    iktisodiy    xaritalar  
tuzildi.  
Masalan    Rossiyaning    X-II  asr    oxiridagi    iktisodiy    xaritasi  "1861-1900 
chi    yillarda    Rossiya    imperiyasida    kapitalizmning    rivojlanishi"    "XX  asr  


 
61 
 
boshida  Yevropa  Rossiyasining  ishlab  chikarish  munosabatlari  va  er  egaligi"  
Yirik    tarixiy-kartografik    nashrlar    ora-sida    1946  yilda    chop    etilgan.    L  G 
Beskrovnyiyning  "Prus  xarbiy  tarixi  sxemasi  xaritalari  atlasi"  aloxida  ajralib  
turadi.    Urushlarning    borish    usulla-rini    tasvirlab    beruvchi    xarbiy-iktisodiy  
xaritalar  1958  yilda    tuzilgan    Dengiz    atlasiga    kiritilgan.    Bun-dan    tashkari  
anchagina  tarixiy  geografik  atlaslar  chikarildi.  Urushdan  sung  chikkan  "Jaxon  
tarixi"  "Ikkinchi  jaxon  urushi  tarixi"  "Katta  (so-vet)entsiklopediyasi"  "(sovet) 
tarix    entsiklopediyasi"    va    turli  xil    oliy    va    urta    maktab    darsliklari    va    kul-
lanmalarining  xar  biriga  tarixiy  xaritalar  tuplami  ilova  kilingan.  
Tarixiy  kartografiya  rivojlanishida  1958  yil  Pol`shada  bosilib  chikkan  
Plots    vosvodaligi    tarixiga    oid    atlasning    aloxida    urni    bor.    Bunday    atlaslar  
ishlab    chikarish    kuchlarining    joylashishini    ishlab    chikarish    munosabatlarini  
iktisodiy  usishlar  kursat-gichlarini  anik  tasvirlab  beradi.  Zamonaviy  tari-xiy-
geografiya  rivojlanishining  muxim  elementi-bu  tarixni  anik  davrlashtirish  turli  
tarixiy  jaraen-larni    tula    aks    ettirish    tarixiy    jaraenlarning    ik-tisodiy    tomonini  
ochib  berishdir. 
Shuni  ta``kidlab  utish  joizki  sobik  sovet  davrida  Markaziy  osiyo  tarixiga  doir  
bir    kator    tarixiy    xarita-lar    tuzilgan    bulsa    xam    ammo    ularning    ichida  
Markaziy  osiyoning  chor  Rossiyasi  tomonidan  bosib  olinishiga  doir  xaritalar  
yuk  edi.  Xuddi  shuningdek  xaritalar  nashr  kilinishida  evropatsentrik  nuktai-
nazaridan  karalgandi  Osie  Afrika  va  Amerika  xalklari  tari-xiga  oid  xaritalar  
yuk  edi.  Bu  davrda  asosan  ka-dimgi  va  urta  asrlardagi  Rus`  xakidagi  tarixiy  
xa-ritalar    kup    sonni    tashkil    kilsa    Markaziy    osiyo    xalklari    tarixiga    oid  
xaritalar  juda  oz  edi. 
Umuman  olganda   O‟rta  osiyo  xududlari  buyicha  tari-xiy  xaritalar  fakat  katta  
tarixiy    vokealar    bilan    boglik    bulgandagina    tasvirlangan.    Masalan:    Mugul-
larning   O‟rta  osiyoni  bosib  olishi  kabi  tarixiy  xo-disalar  yaratilganligi  bilan  
ammo  Amir  Temur  dav-lati  xakida  umuman  tarixiy  xaritalar  yaratilmagan  X-
XIII  asrlardagi    Markaziy    osiyoda    bulib    utgan      tarixiy    jaraenlarning    fakat  
Rossiya    tarixiga    alokador    bulgan    kismlarigina    aks    ettirilgan.      Lekin    bu  


 
62 
 
xaritalar  xam  anik  detallashtirilmagan  ba``zi  xaritalarda  Shayboniylar  va  Xiva  
xonligi  chegaralari  chalkashti-rilib  yuborilgan.   
Markaziy    osiyo    xalklari    tarixiga    doir    siesiy-ma``muriy    tarixiy    xaritalar  
yaratilgan    bulsa,      demo-grafik    xaritalar    juda    kam    bulgan.    Xududlarning  
iktisodiy  tarixiga  oid  xaritalar  umuman  bulmagan. 
Fakatgina    XIX    asrdan    boshlab    Markaziy    osiyo    chor    Ros-siyasi    tomonidan  
bosib    olingandan    sung,    Turkiston    general-gubernatorligi    va    chor    Rossiyasi  
vassallari  bulgan  Buxoro  amirligi  va  Xiva  xonligining  usha  davrga  oid  ba``zi  
xaritalari  mavjud.  Bu  xaritalar-ning  kamchilik  tomonlari  kup  bulgan.  Bunday  
kamchi-liklar    Markaziy    osiyo    umuman    O`zbekiston    xalklari    tari-xiga    oid  
kartografik    kamchiliklar    ya``ni    xaritalar-ning    etishmasligi    O`zbekiston  
mustakillikka  erish-gandan  sung  tuzatila  boshlandi.  Tarixiy  xaritalar  kupaydi  
ya``ni  Markaziy  osiyoning  eng  rivojlangan  davri  bulgan  Temuriylar  davriga  
bagishlangan    xaritalar    tuplami    chop    etildi.    Lekin    O`zbekiston    tarixiy    kar-
tografiyasi  oldida  kup  muammolar  turibdi.   
Birinchi  urinda   zamon  talabiga  mos  bulgan  Yizbe-kiston    xalklari    tarixining  
butun    bir    davrlarini    koplab    olgan    tarixiy    xaritalar    atlasini    yaratish    za-rur.  
Agar  xozir  O`zbekiston  xalklari  tarixiga  oid  tarixiy-siesiy  xaritalar  oz  bulsa  
xam      bor    bulsada    tarixiy-geografik    tarixiy-iktisodiy    tarixiy-demografik  
xaritalar  yuk  xisobida  va  ularni  yaratish  O`zbekistonlik  olimlarning  birinchi  
galdagi  vazifa-sidir.     
Bunday  ishlar  boshlandi  lekin  xali  oldinda  ogir  ishlar  bor  va  olimlarimizning  
vazifasi    Markaziy    osiyo    O`zbekiston    xalklari    tarixining    barcha    davrlari  
buyicha  tulik  va  keng  kamrovli  xaritalar  tuzish  xamda  tarixiy  kartografiyani  
rivojlantirishdir.   
 
 

Download 3,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   152




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish