Mavzu bo’yicha adabiyotlar tizimi
1. Karimov I.A „Tarixiy xotirasiz kelajak yo‟q” –Т.,1998.
2. Yanutskiy V.K. Istoricheskaya geografiya. М.,1960
3. Saidboboyev Z. Tarixiy geografiya: Tarix bakalavriаt yo‟nalishi
talabalari uchun. Т.: nashr 2010, 234 б.
4. Golubsov А.I. Voprosi istoricheskoy geografii, arxivovvedeniye,
arxeologiya i istochnikavedeniye. М.1963
5. Sagdullayev А. Qadimgi O‟zbekiston ilk yozma manbаlarda. Т.1996
57
xaritalarni yirganishning tarixnavislik jixatlari. Ilk tarixiy atlaslarning xususiyatli
ji-xatlari. Yirta osiyoning xududlari aks etgan tarixiy kartalar. O‟rta Osiyolik
olimlarning xaritografik tadqiqotlari. Yevropalik olimlarning xartalari va
ularning xususiyatlari. Rossiya imperiyasi va sobiq itttifoqda tarixiy
xaritografiya. Tarixiy xaritografiyani o‟rganish va tuzish bo‟yicha xozirgi
davrning asosiy tendentsiyalari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 Hasanov H. "Sayyoh olimlar"- T. 1981 yil
2. KaravayevZ.F."Nekotorie voprosi sozdaniya istoricheskix kart"- M. 1956g
3.Preobrajenskiy A.I. i dr."Sostavleniya i redakti-rovanie spetsial`nix kart"- M
1961g.
4.Yatsunskiy V. K. " Predmet i zadachi istoricheskoy geografii " M 1941g
5.Yatsunskiy V. K." Istoricheskaya geografiya" M 1955g
6.Golubtsov I.A. " Voprosi istoricheskoy geografii, arxivovedeniya, arxeologiya
i istochnikovedeniya"- M 1963g
7.Mirzaliyev T. " Kartografiya"- T. 1982y
8.Samitsev K. A." Kartovedenie"- M 1990g
9.Garayevskaya L. S." Kartografiya"- M 1971g
10. Choriyev Z.U. Tarix atamalarining izohli lug`ati. –T.: Akademiya nashriyoti,
2002.
11. Jabborov I.M. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. –T.: O`zbekiston 1999.
12. Surxondaryo rangli rasmli albom. –T.: Sharq. 2001.
13. Termiz (ilmiy maqolalar to`plami). –T.: Sharq. 2002.
Xaritografiya- tabiat va jamiyatdagi voqea-xodisalarning tarqalishini
ularning birgalikda o‟zaro boglikligini (ularni vaqt utishi bilan o‟zgarishini)
kartografik tasvir-obrazli belgi modellar vositasi bilan tasvirlashni va tadqiqot
qilishni o‟rgatuvchi fandir.
Kartografiya qadimgi fanlardan biri bulib dast-labki bu fan tugrisidagi
ta``rifni (Kartografiya terminisiz) eramizdan avvalgi 11asrda yashagan olim
Klavdiy Ptolomey bergan Kartalar mazmuniga kura ikkiga bulinadi
1.
Umumgeografik kartalar(gidrogeografiya rel`ef sanoat siesiy-ma``muriy
bulinishlarni uz ichiga oladi)
58
2.
Maxsus kartalar-maxsus ma``lumotlar keltirilgan (masalan iktisodiy)
kartalar Masshtabiga ko`ra kartalar uch guruxga:
1.
Yirik masshtabdagi kartalar 1 200000 va undan yi-rik.
2.
O‟rta masshtabdagi kartalar 1 300000dan 1 1000000gacha
3.
Kichik masshtabdagi kartalar 1 1000000dan kichik
Xozirgi zamon kartalaridagi elementlarga kuyida-gilar kiradi:
1.
Gidrografiya suv inshootlarini dengiz dare kul kanal sun`iy suv
omborlar buloklar kuduklarni uz ichiga oladi.
2.
Axoli punktlari shaxar shaxar tipidagi poselkalar kishlok axoli punktlari
kiradi.
3.
Aloka yullari temir yullar yullar suv yuli (dengiz va dare) aviatsiyalar
4.
Sanoat kishlok xujaligi va ijtimoiy-madaniy ob`ektlar sanoat
korxonalari foydali kazilmalar aerodromlar kishlok xujaligi va ijtimoiy-
madaniy tarixiy ob`ektlar kiradi
5.
Rel`ef past tekisliklar
6.
Siesiy-ma``muriy chegaralar davlat chegaralari va ma``muriy
birliklarning chegaralari beriladi
Tarixiy kartografiya- ilmiy fan bulib u asosan tarixiy xaritalar va
atlaslarni ularning metodika-sini tuzish bilan shugullanadi. Kartografik
metod-ning tarix fanida keng kullanilishi tarixiy karta-larning tarixiy
geografik monografiyalar makolalar darsliklar kullanmalar yaratilishiga olib
keldi. Ta-rixiy xaritalarda tarixiy jaraenlar vokea-xodisalar tarixiy davrlarni
xarakterlovchi jaraenlar shuningdek geografik okibatlar kursatib utiladi.
Umumiy tarixiy xaritalar bu jaraenlarni yanada tulikrok kursatishga ochib
berishga xarakat kiladi. Tarixiy xaritalarning turli xillari buladi tari-xiy-
iktisodiy tarixiy-siesiy tarixiy-etnografik arxeologik milliy ozodlik xarakati
buyicha xaritalar Dexkonlar kuzgoloni inkilobiy xarakatlar xarbiy-tarixiy
madaniyat tarixi buyicha va boshka xaritalar kiradi. Ukuv-tarixiy xaritalar
urta va oliy mak-tablarda ukitilaetgan tarixiy davrlarga mos buladi. Tarixiy
kartografiyaning rivojlanishi xar doim ta-rixiy geografiyaga boglik bulib
59
kelgan 1579 yili A Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy xaritadan iborat
kushimcha tuzdi. A Orteliyning bu kushimchasi keyinchalik 1603 yili 38 ta
xaritadan iborat bulgan antik davrning geografik atlasining tuzilishiga olib
keldi.
XVII asrning ikkinchi yarmida Frantsuz geograflari Sanson va
Dyuval` atlaslarida xam tarixga oid xa-ritalar bulimi bor edi. XIII asr oxirida
Frantsuz kartografi J B Anvil` tomonidan tayerlangan tari-xiy xaritalar bosilib
chikdi. A Orteliydan tortib to XIX asr oxiriga kadar tuzilgan xaritalarda xalk-
larning xududiy joylashishi siesiy chegaralar xarbiy yurishlar jang joylari
geografik saexatlar mar-shrutlari tarixiy vokea-xodisalar joylari aks et-
tirilgandir.
Shuningdek A Orteliy va Dyuval` tomonidan tuzil-gan xaritalarda
afsonaviy vokea-xodisalar va in-jildagi rivoyatlar tasvirlanadi Masalan Avlie
Pa-velning saexati Ibroxim paygambarning saexati Troyalik Eneyning suzish
marshruti Odissey yurgan yullar tasvirlangan Keyinrok xaritalarda tarixiy-
iktisodiy kursatgichlar xam kayd kilina boshlangan.
Tarixiy xaritalar tuzishda tarixiy davrlar ku-pincha chalkashib ketgan milliy
ozodlik xarakatlari aks ettirilmagan Bir xil tarixiy xaritalarda tarix ataylab
buzib kursatilgan. Masalan 1910 va 1936-38 yillarda Germaniyada
chikarilgan Putsger atlaslarida Germaniyada avvalo buyuk davlatchiligi
shovinizmi va keyinrok fashistcha goyalar rivojlanishi bilan xari-talarda
Germaniya chegarasi sun`iy ravishda Sharkka surilib boradi XX asrning
ilmiy tarixiy karto-grafiyasiga ikkita muxim yunalish xosdir.
Birinchi yunalishga yuksak darajada detallashti-rilgan xaritalarni
kiritish mumkin. Bularda axoli-ning ma``muriy ba``zi xolda cherkov
tomonidan buli-nishigacha bulgan anik dalillar aks ettiriladi. Bun-day
xaritalar turiga 1895 yilda chop etilgan Avst-riyalik Rixterning atlasi Golland
A A Bekmanning 1913-1938 yillarda chop etilgan atlasi kiradi. Ik-kinchi tur
xaritalariga detallashtirilishi unchalik yukori bulmagan ammo fakatgina
tarixiy-siesiy emas balki tarixiy-iktisodiy madaniyat tarixi kursatgichlari xam
60
aks ettirilgan xaritalar kiradi. Bunday xaritalar sirasiga 1926 yil chop etilgan
ne-mis Aubinning atlasi Pollin raxbarligidagi 1932 yilda chop etilgan AKSh
ukuv xarakteridagi atlasi (AKShning tarixiy geografik atlasi) 1958-1962 yil-
lari Myunxenda chop etilgan ukuv xarakteridagi "Katta tarix atlasi" chop
etildi.
Tarixiy kartografiyaning rivojlanishining birin-chi boskichi Rossiya
imperiyasida XIII asrning birinchi yarmiga tugri keladi. Birinchi "Rossiya
imperiyasining tarixiy xaritasi" 1793 yil chop etiladi. Xarbiy ta-rixiy
xarakterdagi xaritalar kupchilikni tashkil ki-ladi. Bular 1779 yilda chop
kilingan "Rus-turk va Rus-Shved urushlari davridagi kal``alar joylashuvi
xamda jang joylari" atlasi Petr-1 ning fors yurishlari kabilardir XIX asr oxiri
XX asr boshida Rossiya imperiyasida chikarilgan tarixiy xaritalar asosan ukuv
va xarbiy xaritalar edi. "Tarix xrono-logiya geografiya atlasi" Karamzin va
Axmatov I ta-rixlari asosida tuziladi. Bundan tashkari 1845 yilda N I
Pavlovning "Rossiyaning tarix atlasi" Ye Ye Zamislovskiyning 1865-1887
yillardagi atlasi A Il`in-ning 1812-1815 yillardagi urushni tasvirlagan atla-si
Rus-turk Rus-yapon urushlariga bagishlagan at-laslar tuziladi. 1923-25
yillarda V K Yatsunskiy tomonidan tarixiy-iktisodiy mazmundagi 1918-19
yillarga bagishlangan "Rus tarix atlasi" bosilib chikdi 1928 yilda K V
Kudrashovning ijtimoiy yuna-lishdagi atlasi chikdi Bu atlasning xaritalari bu-
limlarga bulingan feodalizmgacha bulgan. Rus feoda-lizmi davri savdo
kapitalizmi davri ishlab chikarish kapitalizmi davri kabi Pokrovskiyning
nazariyasiga asoslanadi. Tarixiy xaritalar 1937 yilda tashkil etilgan jaxonning
"Katta sovet atlasi"ga kiritildi. Urushdan keyingi davrda geodeziya va
kartografiya bosh boshkarmasi tomonidan sistemali tarzda urta va oliy
maktablar uchun kadimgi dune urta asrlar va yangi tarix buyicha tarixiy
xaritalar chikarib turildi. Shu bilan birga yangi tarixiy iktisodiy xaritalar
tuzildi.
Masalan Rossiyaning X-II asr oxiridagi iktisodiy xaritasi "1861-1900
chi yillarda Rossiya imperiyasida kapitalizmning rivojlanishi" "XX asr
61
boshida Yevropa Rossiyasining ishlab chikarish munosabatlari va er egaligi"
Yirik tarixiy-kartografik nashrlar ora-sida 1946 yilda chop etilgan. L G
Beskrovnyiyning "Prus xarbiy tarixi sxemasi xaritalari atlasi" aloxida ajralib
turadi. Urushlarning borish usulla-rini tasvirlab beruvchi xarbiy-iktisodiy
xaritalar 1958 yilda tuzilgan Dengiz atlasiga kiritilgan. Bun-dan tashkari
anchagina tarixiy geografik atlaslar chikarildi. Urushdan sung chikkan "Jaxon
tarixi" "Ikkinchi jaxon urushi tarixi" "Katta (so-vet)entsiklopediyasi" "(sovet)
tarix entsiklopediyasi" va turli xil oliy va urta maktab darsliklari va kul-
lanmalarining xar biriga tarixiy xaritalar tuplami ilova kilingan.
Tarixiy kartografiya rivojlanishida 1958 yil Pol`shada bosilib chikkan
Plots vosvodaligi tarixiga oid atlasning aloxida urni bor. Bunday atlaslar
ishlab chikarish kuchlarining joylashishini ishlab chikarish munosabatlarini
iktisodiy usishlar kursat-gichlarini anik tasvirlab beradi. Zamonaviy tari-xiy-
geografiya rivojlanishining muxim elementi-bu tarixni anik davrlashtirish turli
tarixiy jaraen-larni tula aks ettirish tarixiy jaraenlarning ik-tisodiy tomonini
ochib berishdir.
Shuni ta``kidlab utish joizki sobik sovet davrida Markaziy osiyo tarixiga doir
bir kator tarixiy xarita-lar tuzilgan bulsa xam ammo ularning ichida
Markaziy osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga doir xaritalar
yuk edi. Xuddi shuningdek xaritalar nashr kilinishida evropatsentrik nuktai-
nazaridan karalgandi Osie Afrika va Amerika xalklari tari-xiga oid xaritalar
yuk edi. Bu davrda asosan ka-dimgi va urta asrlardagi Rus` xakidagi tarixiy
xa-ritalar kup sonni tashkil kilsa Markaziy osiyo xalklari tarixiga oid
xaritalar juda oz edi.
Umuman olganda O‟rta osiyo xududlari buyicha tari-xiy xaritalar fakat katta
tarixiy vokealar bilan boglik bulgandagina tasvirlangan. Masalan: Mugul-
larning O‟rta osiyoni bosib olishi kabi tarixiy xo-disalar yaratilganligi bilan
ammo Amir Temur dav-lati xakida umuman tarixiy xaritalar yaratilmagan X-
XIII asrlardagi Markaziy osiyoda bulib utgan tarixiy jaraenlarning fakat
Rossiya tarixiga alokador bulgan kismlarigina aks ettirilgan. Lekin bu
62
xaritalar xam anik detallashtirilmagan ba``zi xaritalarda Shayboniylar va Xiva
xonligi chegaralari chalkashti-rilib yuborilgan.
Markaziy osiyo xalklari tarixiga doir siesiy-ma``muriy tarixiy xaritalar
yaratilgan bulsa, demo-grafik xaritalar juda kam bulgan. Xududlarning
iktisodiy tarixiga oid xaritalar umuman bulmagan.
Fakatgina XIX asrdan boshlab Markaziy osiyo chor Ros-siyasi tomonidan
bosib olingandan sung, Turkiston general-gubernatorligi va chor Rossiyasi
vassallari bulgan Buxoro amirligi va Xiva xonligining usha davrga oid ba``zi
xaritalari mavjud. Bu xaritalar-ning kamchilik tomonlari kup bulgan. Bunday
kamchi-liklar Markaziy osiyo umuman O`zbekiston xalklari tari-xiga oid
kartografik kamchiliklar ya``ni xaritalar-ning etishmasligi O`zbekiston
mustakillikka erish-gandan sung tuzatila boshlandi. Tarixiy xaritalar kupaydi
ya``ni Markaziy osiyoning eng rivojlangan davri bulgan Temuriylar davriga
bagishlangan xaritalar tuplami chop etildi. Lekin O`zbekiston tarixiy kar-
tografiyasi oldida kup muammolar turibdi.
Birinchi urinda zamon talabiga mos bulgan Yizbe-kiston xalklari tarixining
butun bir davrlarini koplab olgan tarixiy xaritalar atlasini yaratish za-rur.
Agar xozir O`zbekiston xalklari tarixiga oid tarixiy-siesiy xaritalar oz bulsa
xam bor bulsada tarixiy-geografik tarixiy-iktisodiy tarixiy-demografik
xaritalar yuk xisobida va ularni yaratish O`zbekistonlik olimlarning birinchi
galdagi vazifa-sidir.
Bunday ishlar boshlandi lekin xali oldinda ogir ishlar bor va olimlarimizning
vazifasi Markaziy osiyo O`zbekiston xalklari tarixining barcha davrlari
buyicha tulik va keng kamrovli xaritalar tuzish xamda tarixiy kartografiyani
rivojlantirishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |