Berdaq shayır dóretiwshiliginde anıqlawıshtıń qollanılıwı Joba I. Kirisiw II. Tiykarǵi bólim

J U W M A Q
Házirgi dáwirdegi turkiy til biliminiń eń áhmiyetli wazıypalarıniń biri-milliy ádebiy tillerdiń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshların ele de tereńirek izertlew bolıp tabıladı. Turkiy tilles xalıqlardıń ádebiy tilleriniń rawajalanıw tarıyxın úyreniwde xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken úlken áhmiyetke iye. Sebebi, ádebiy til uluwma xalıqlıq tildiń korkem sóz sheberleri tárepinen qayta islengen, dóretiwshilik baǵdarında bayıtılǵan túri, sol tilde sóylewshi xalıqtıń sóz mádeniyatınıń jetilisken joqarǵı jemisi. Kórkem sóz sheberi usı dóetiwshilik processti basqarıp hám rawajlandırıp baradı. Prof A.I. Efimov kórkem sóz sheberleri tilin izertlewdiń zárúrligin kórsetip, olardı uluwma xalıqlıq tildiń tillik quralların dóretiwshilik baǵdarda qayta isleytuǵın laboratoriyaǵa Salıstıradı. Ullı talant iyeleriniń shıǵarmalarında ádebiy tildiń barlıq qurılı tolıq hám tásirli turde sáwleleniwin tabadı, pikirdi kórkemlep bayanlawdıń ólshemlerin qáliplestiredi dep jazadı.
Berdaq Ǵarǵabay ulı ( 1827-1900) ádebiy dóretpeleri qaraqalpaq jazba ádebiyatı menen tilimizdiń tarıyxında ayrıqsha orındı iyeleydi. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliń qáliplesiwinde salmaqlı ornı bar. Berdaq shıǵarmarıniń tilin tereń hám hár tarepleme úyreniw ǵarezsizliktiń sharapatı menen ózimizdiń ózligimizdi qayta tanıp, milliy qadriyatlarımız qayta tiklenip atırǵan dáwir yeń áhmiyetli máselelerdiń biri.
Juwmaqlap aytqanımızda Berdaq shayırdıń dóretiwshiligi boyınsha júdá kóplegen anıqlawıshlardı mısal qılıp keltiriwimizge boladı.
Berdaq ullı patriot shayır,ol sózlik qorımızdan bizge biybaha miyras qaldırdı. Berdaq shayır hár túrli qosımtalardı, sóz shaqapların, feyil, meyil, máhál kategoriyaların óz qosıqlarında, poemalarında sheber qollana alǵan. Sózlerdi qolanǵanda shayır xalıqqa túsinikli, ápiwayı túrde óz dóretpelerin jaza alǵan.
Qaraqalpaq tilinde anıqlawıshlar kópshilik orınlarda aktiv qatnasatuǵın gáp aǵzası bolıp tabıladi. Sonlıqtanda biz joqarıda Berdaq shayırdıń dóretpelerin alıp, onda qollanılǵan anıqlawıshlardı kórip shıqtıq hám tomendegishe juwmaqqa keldik.
Birinshiden, shayırdıń dóretiwshiliginde anıqlawısh gáp aǵzası jiye hám stillik jaqtan orınlı jerlerinde qollanılǵan. Shıǵarmalarında anıqlawıshlardıń barlıq forma hám túrlerin ushıratıwımızǵa boladı. Biz onı qoldan kelgeninshe bólip-bólip qarastırıp óttik. Shıǵarmalarda anıqlawıshlardıń maqsetli orınlarda kelgeni hám shayır tárepinen durıs qollanıla alıwı shıǵarmalarınıń qunın jáne de asırıp kórsetedi.
Ekinshiden, shayır dóretiwshiliginde anıqlawıshlardıń barlıq formaları gezlesedi. Shıǵarmalarında anıqlawıshlardıń qurılısı boyınsha túrleri dew júda keń qollanıladı. Qurılısı boyınsha anıqlawıshlardıń jay, qospa, keńeytilgen túrleri ushırasadı. Bulardıń barlıǵina shayır dóretpelerinde mısallar tabıwǵa boladı eken. Jáne de anıqlawıshlardıń morfologiyalıq mánisi boyınsha da túrleri gezlesedi. Mısalı shayırdıń dóretiwshiliginde jupkerlesiwshi hám úylesiwshi anıqlawıshlar ushırasıp keledi.
Paydalani’lg’an a’debiyatlar
1. Аbdinаzimоv SH. Bеrdаq shıǵаrmаlаrınıń tili. Tоshkеnt “Fаn”, 2006. 256b.
2. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinin’ grammatikasi. Sintaksis. N “Bilim”1992.
3. Ha’zirgi qaraqalpaq tili sintaksisi A.Na’jimov N “Bilim”1992.
4. Bеrdаq. Sаylаndı shıǵаrmаlаrı Nókis. «Qаrаqаlpаqstаn» 1987.
5. Bеrdаq. Sаylаndı shıǵаrmаlаrı Nókis. «Qаrаqаlpаqstаn» 1997