Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Tuproqni radiatsiyadan nazorat qilish va uning muh’ofaza. Geografik muh’itni va tuproqni radioaktiv chiqindilardan 

saqlash  bugungi  kunning  eng  muh’im  muammosiga  aylanib  qolmoqda.  Chunki  keyingi  yillarda  atom  energiyasidan  tinch 

maqsadda  ko’proq  foydalanib,  juda  ko’p  atom  elektr  stantsiyalari,  atom  energiyasi  bilan  ishlovchi  atom  muzyorar  kemalar 

qurilmoqda. Ayniqsa, atom elektrostantsiyalarining salmog’i ortib bormoqda. Agar 1970 yili AESlari quvvati 22 mln. kVt bo’lsa, 

1977  yili  83  mln.  kVt  ga  etdi.  Bu  butun  dunyoda  ishlab  chiqariladigan  energiyaning  50%  ga  yaqinini  tashkil  etadi.  Bu  bir 

tomondan  arzon,  qulay  elektr  energiyasi  bo’lib,  atmosferaga  chang,  tutun,  zah’arli  gazlarning  chiqishiga  chek  qo’ysa,  ikkinchi 

tomondan,  radioaktiv  chiqindilarni,  xususan  radioaktiv  shlaklarning  miqdorini  oshib  borishiga  sabab  bo’ladi,  binobarin,  uni 

saqlash  muammosi  vujudga  keladi.  Chunki  chiqindilari  uzoq  vaqt  o’z  xusuiyatini  saqlab  turadi.  Shu  sababli  radioaktiv 

chiqindilarni qanday va qaerda saqlab, geografik muh’itga, asosan tuproqqa zarar etkazmaslik butun dunyo bo’yicha muammoga 

aylanib qolmoqda. 

Yaqin  vaqtgacha  radioaktiv  chiqindilarni  okeanning  7  km  dan  chuqur  qismiga  konteynerlarga  solib  cho’ktirilar,  buning 

uchun  Tinch  okeaning  Tonga  cho’kmasi  tanlab  olingan  edi.  Faqat  1967  yili  5  davlat  11  ming  dona  konteynerni  okeanga 

cho’ktirgan.  Lekin  so’ngi  vaqtlarda  olib  borilgan  gidrologik  tekshirishlar  shuni  ko’rsatdiki,  okeanlarning  eng  chuqur  qismida 

h’am  suvning  vertikal  va  gorizontal  h’arakati  mavjud.  Shuning  uchun  radioaktiv  chiqindilarni  okeanning  chuqur  qismiga 

tashlash  xavflidir.  Chunki  vaqt  o’tishi  bilan  h’arakatdagi  suv  radioaktiv  chiqindi  solingan  konteynerlarni  emirib,  okeanning 

boshqa qismlariga, qolaversa biosferaga tarqatib yuborishi mumkin. 

Ma’lumki, xozircha  AES chiqindilarini beton konteynerlarga yoki temir bochkalarga solib, maxsus omborlarda radioaktiv 

xususiyati  yo’qogunga  qadar  saqlanmoqda. Bu  usul  birinchidan,  xavfli  bo’lib,  materiallar  evolyutsiyasi  nazariyasiga  ko’ra  vaqt 

---

 

67 

o’tishi  bilan  beton  konteynerlari  yorilib,  atrofni  ifloslaydi,  ikkinchidan,  juda  katta  h’ududga  ega  bo’lgan  er  osti  omborlari 

quriladi. 

Shu  sababli  frantsuz  olimi  Jon-Per-Kopron  AES  chiqindilarini  saqlashning  yagona  xavfsiz  yo’li  bu  ulardan  qayta 

(ikkalamchi) foydalanishga o’tishdir deb xisoblanmoqda. Bunda AES reaktorlaridan chiqqan chiqindining radioaktivlik xususiyati 

qisman  kamayishi  uchun o’sha  joyda  izolyatsiyalangan  h’olda  bir  yil  saqlanadi. So’ngra  uni  qayta  ishlaydigan  zavod  omboriga 

olib borib yana ikki yil ushlab turilgandan so’ng mexanik yoki kimyoviy yo’l bilan izolyatsiya qobig’idan ajratib, azot kislotasi 

bilan eritiladi. Eritilgan  azot kislotali uran va pluton tuzi maxsus ishlovdan o’tkazilib, qattiq moddaga aylantiradi, so’ngra qayta 

foydalaniladi. 

AQShda  radioaktiv  chiqindilar  grunt  suvi  kam  bo’lgan  joylarda  shaxtalar  qazib,  unga  radioaktiv  chiqindilar  solingan 

konteynerlar joylashtirilib, bekitib quyiladi. 

Sobik 

İttfoqda  radioaktiv  chiqindilar  grunt  suvlari  yo’q  bo’lgan  eski  tuz  shtolniylarida  maxsus  konteynerlarga  solib 

saqlanadi.  So’ngi  vaqitlarda  slanetsli  tog’  jinslaridagi  yoriqlarga  kuchli  bosim  ta’sirida  radioaktiv  chiqindilarni  tsementga 

aralashtirib xaydab joylashtirib, berkitib quyilmoqda. Bu xavfsiz bo’lib, atrof muh’itni radioaktiv ifloslanishdan saqlaydi.