Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Planetamizda tirik moddalarning 5 ta asosiy funktsiyasi ajratiladi: 

1.  Energetik 

2.  Gaz almashinuvi 

3.  Jamg’arish 

4.  Oksidlanish - qaytarilish 

5.  Destruktiv (parchalovchi) (organik moddalarning parchalanishi). 

 

1.  Energetik  funktsiyasi  asosida  yashil  o’simliklarning  fotosintez  jarayoni  yotadi.  Quyosh  energiyasining 

akkumilyatsiya  qilishi  va  uning  biosfera  ayrim  komponentlarida  katta  taqsimlanishi  boradi.  Quyosh  energiyasining  to’planishi 

natijasida erda h’amma h’ayotiy h’olatlar sodir bo’ladi. 

2.  Bu  fotosintez  funktsiyasi  va  nafas  olish  jarayonlariga  bog’liq  bo’ladi.  Gazlarning  ko’chib  yurishini  ta’minlaydi.   

Biosferaning  gaz  tarkibini  ta’minlaydi.   Tirik organizmlarning funktsiyasi jarayonida asosiy gazlar h’osil bo’ladi: azot, kislorod, 

karbonat angidrid, metan va boshqalar. 

3.  Bu  funktsiyasi  atrof  -  muh’itda  biogen  elementlarning  tirik  organizmlar  tamonidan  to’planishida  ko’rinadi. 

Masalan:  o’simliklar  fotosintez  jarayonida  kimyoviy  elementlarni  tuproqdan  kaliy,  fosfor,  azot,  vodorod  va  boshqalarni, 

h’avodan  esa  uglerod  olib,  h’ujayraning  organik  moddalari  tarkibiga  kiritadi.  Jamg’arish  funktsiyalari  tufayli  tirik  organizmlar 

ko’p miqdorda cho’kma jinslarini masalan: bo’r, oh’ak kabi jinslarni h’osil qiladi. 

Vodorod, uglerod, azot, kislorod, natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kaltsiylarning kontsentratsiyasi tirik 

organizmlarning tanasida tashqi muh’itga qaraganda yuzlagan, minglagan marta yuqori bo’ladi. 

4.  Bu  funktsiyasi  natijasida  o’zgaruvchan  valentlikga  ega  bo’lgan   ko’pchilik   kimyoviy  elementlarning  temir, 

oltingugurt,  margenets,  azot  va  boshqalarning  aylanishi  yotadi.  Masalan:  tuproqdagi  xemosintezlovchi  bakteriyalar  ana  shu 

jarayonlarni amalga oshiradi. Buning natijasida N

2

S,  temir rudasining ba’zi bir  turlari,  h’ar xil azot oksidlari h’osil  bo’ladi. 

Bunda er yuzasida oksidlanish - qaytarilishning biogen jarayonlari ustunlik qiladi. 

5. Bunda  organizmlarning  nobud  bo’lishidan  keyingi  parchalanish  jarayonlari  bilan  bog’liq  bo’ladi.  Buning   natijasida   

organik   moddalarning   minerallashuvi   sodir   bo’ladi h’amda biosferaning biogen va biokos moddalari h’osil bo’ladi, 

 

3  -  asosiy  savol  bo’yicha  o’qituvchining  maqsadi:  Noosfera  h’akida  tushuncha  berish.  Biosferada  odamning  roli 

nimadan iborat ekanligini bayon etish.