Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Radioaktiv  chiqindilari  bilan  tuproqning  ifloslanishi.  Er  yuzasida  radioaktiv  ifloslanish  ifloslanish  uning  h’amma 

qismida  bir  xil  emas.  Bunga  h’avo  tsirkulyatsiyasi,  o’simliklar  qoplami  va  bir  joyda  yadro  qurollining  ko’plab  portlatilishi 

sababchidir. Er shari mintaqalari ichida ekvatorial mintaqada radioaktiv ifloslanish kamroq. Chunki bu joylarda h’avo oqimining 

yuqori  ko’tarilishi  natijasida  troposferadagi  radioaktiv  moddalar  ekvatorial  mintaqa  territoriyasiga  kamroq  tushadi.  O’rtacha 

kengliklarda h’avo yog’inlar bilan yuvilib, radioaktiv moddalar er yuzasiga ko’proq tushadi. Shunday qilib, Er sharida radioaktiv 

ifloslanish  h’avodan  o’rtacha  kengliklarga  ko’proq,  ekvator,  shimoliy  va  janubiy  qutb  doiralari  ichiga  kamroq  tushadi.  Bunga 

asosiy sabab shimoliy yarimsharda yadro  qurollarining sinalishidir. 

Er sharida radioaktiv  moddalarning ko’p qismi okean va dengiz suvlarida to’planib qolgan. Bunga asosiy sabab h’avodan 

tushgan  va  daryo  suvlaridan  kelgan  radioaktiv  moddalarning  yig’ilib  qolishidir.  Natijada,  xozir  okeanlar  suvida  radioaktiv 

moddalarning miqdori tabiiy darajasidan 10 % oshib ketgan. Radioaktiv moddalar ayniqsa okean suvlarining organik dunyosiga  

boy bo’lgan eng ustki, 200-300 m chuqurlikacha  bo’lgan qavatida  ko’p to’plangan.  

Tuproqning  radioaktiv  ifloslanishida  atom  elektrostantsiyalarining  shikastlanishi,  ulardan  chiqayotgan  chiqindilar,  suvlar 

h’am sababchidir. Chunki xozir dunyo bo’yicha atom elektrostantsiyalari juda ko’p bo’lib, h’ar yili to’lardan o’rtacha 40-45 tasida 

faloqat  yuz  berib  turadi,  bundan  30-37  tasi  AQSh  zimmasiga  to’g’ri  keladi.  Shu  sababli  materiklar  ichida  Shimoliy  Amerika 

materigi radioaktiv moddalar bilan ko’proq  ifloslangan. 

Er yuzasida radioaktiv izotoplarning to’planishi ko’proq ozuqa moddalari kam  bo’lgan landshaft zonalarida sodir bo’ladi. 

Shu  sababli  ozuqa  moddalari  kam  bo’lgan  Tundradagi  mox,  lishaynikda  va  alp  o’tloqlarda  radioaktiv  izotoplar  to’planib  qolib 

(akkumlyatsiyalanib), undan h’ayvonlarga o’tadi. 

Atmosfera  va  tuproqning  radioaktiv  moddalar  bilan  ifloslanishi  biosferadagi  h’ayot  uchun  jiddiy  xavf  vujudga 

keltirmoqda.  Chunki  o’z  xususiyatini  uzoq  vaqt  o’zgartmaydigan  radioaktiv  moddalar  tirik  organizm  to’qimalarida  to’planib, 

ularga  salbiy  ta’sir  etmoqda.  Radioaktiv  moddalar  inson  organizmiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi. 

İnson  organizmiga  radioaktiv 

moddalar  h’avodan,  suvdan,  ozuqa  moddalardan  o’tib,  ular  organizmda  neytrallashmasdan  to’plana  boradi.  Natijada  inson 

organizmi zaiflashib, rak, leykomiya (qon buzilish) kabi kassaliklar kelib chiqadi.      

Qazib olinayotgan fosforitlarda h’am tabiiy radionuklidlar bo’lishi kuzatiladi. Unga katta bo’lmagan miqdorda U-238, Th-

232, Ra-226 va K-40. 

Bu  rudalarni  qayta  ishlanishidan,  dalalarga  fosforit  solinishini  va  o’simlikka  o’tishini  nazarda  tutganda  fosforitlar  h’am 

atrof muh’itni ifloslantiruvchi potentsial manbalardan h’isoblanadi.