Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Soraw ha’m tapsırmalar
1. Kompleks haqqında nelerdı bilesiz?
2. TO’K-ler ha’m kombinatlasıw ortasında qanday baylanıs bar?
3. TOK-ler ideyasın kim jaratqan ha’m nelerge tiykarlang’an?
4. Ne sebepten burıng’ı awqam da’wirinde TO’K-ler ideyası jaqsı na’tiyje bermedi?
5.O’ndirislik shıg’arıw tarawlarındag’ı territorial orınlardı ta’riplep berin’.
6 Territoriyalıq quram, du’zim, orın, birikpe haqqında pikirin’izdi jazba tu’rde sıpatlap berin’.
REGİONALLIQ SİYaSAT HA’M A’MELİY GEOGRAFİYa (O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASININ’ SİYaSİY HA’M EKONOM-GEOGRAFİYaLIQ ORNI).
Jobası:

1. 
   O’zbekistan Respublikasının’ siyasiy ha’m ekonom geografiyalıq ornı.
   
2. 
   Respublikanın’ Orta Aziya regionında ekonomikalıq baylanıslar
   
3. 
   O’zbekistannın’ du’nya okeanına shıg’ıw jolları.
   
4. 
   Respublika ta’biyiy resursları ha’m demografik potentsialınan paydalanıw onın’ geoekonomikalıq ha’m de geosiyasiy ornının’ a’hmiyeti
   

Watanımızdın’ milliy ha’m siyasiy g’a’rezsizligin bekkemlew ko’p ta’rep onın’ barlıq ishki ha’m sırtqı imkaniyatlarınan paydalanıw talap etedi. Bul orında geografiyalıq faktlardın’ a’hmiyeti ha’m sezimleri sonnan respublikanın’ ekonom ha’m siyasiy geografiyanın’ ornı.
Onın’ maydanı, shegaraları administrativlik aymaqlıq du’zilisi jer suw, mineral shiyki zat ha’m miynet resurslarının’ aymaqlıq quramı transport tarawları ha’m olardı birlestiriwshi ulken kishi qalalardın’ torı ha’m du’zimi qalalasıw protsessi ha’m (urbanizatsiya) infrastruktura tarmaqlarının’ jaylasıwı ma’mlekettin’ sotsial ekonom ham siyasiy rawajlanıwına ta’sir etpey qalmaydı. Ekonom geografiyalıq orın ha’m usı sebepten siyasiy geografik orıng’a qaramastan tariyxan o’zgeriwshen’ esaplanadı.
Sonlıqtan qalay bolmastan jag’day keyinshelli qolaysız yaki kerisinshe bolıwı mu’mkin. Ha’zirgi da’wirde ol yaki bul ma’mleket siyasiy ekonom rawajlanıwı en’ a’welli suw transportına baylanıslı sebebi jer ju’zinde qurg’aqlıqtan ko’re suw ko’birek ten’iz yaki okeanlar arqalı baylanıs bolsa basqa zatlarg’a qaramastan qolay ha’m arzan. Sonın’ ma’mlekettin’ du’nya okeanına shıg’adı yaki onın’ iri da’rya ja’rdemi menen bunday imkaniyatqa iye boladı. Siyasiy geografik ornının’ jaqsılanıwına ja’rdem beredi. O’zbekstan Respublikası Evraziyanın’ ortasında oray Aziya siyasiy geografik payasında jaylasqan. Ol tuwrıdan tuwrı du’nya okeanına shıg’ıw imkaniyatına iye emes.
O’tmishte jurtımız ekonomikası ha’m ma’deniyatın’ rawajlandırıwında u’lken a’hmiyetke iye bolg’an. A’miwda’rya ha’m Sırda’rya ha’zirgi ku’nde ju’da’ qurıp atırg’an du’nyanın’ ekologik mashqalasının’ sebepshisi ha’m ulıwma ta’g’diri belgisiz. Aral ten’izinde qurıydı anıg’ırag’ı, olar Aral ju’da’ «Yam» madari yaki din’kesi qurıp shorsha jag’dayı jetip baradı. Demek ma’mlekettin’ ekonom geografiyasın ornı bul ta’repten alg’anda aytarlı darejede emes. Bunday o’te kontinental geografiyalıq orıng’a erkin ekonomikalıq zonalar. Xalıq aralar integrattsion aymaqlardı payda etiwge ta’sir ko’rsetedi.. Qon’sımız burıng’ı awqam respublikaları Qazaqstan, Tu’rkmenistan Ta’jikstan ha’m Qırg’ızstan erkin ma’mleketler ha’mde siyasiy ekonomikalıq jolına o’tip atırg’an Awg’anstan respublikası ha’m bul orındı tu’pten jaqsılarg’a sezilerli ja’rdem bere almaydı. Biraq olar arqalı ten’iz ha’m okeanlarg’a shıg’ıw mu’mkin. Bul haqqında qurılg’an Serahs – Mashhad, temir jolı qurılıwı halqara jollarg’a baylanısadı Termiz Qarshı, Termiz Bandar, Abbas ha’m Qıtay Respublikası menen tutasıwshı jollardı na’zerde tutamız.
Qon’sı ma’mleketler menen o’z-ara paydalı ekonomikalıq baylanıslar ju’ritiwdi waqtınsha ja’ne bir qıyınshılıg’ı yaki qolaysızlıg’ı bar. Bul da bolsa, burıng’ı pu’tin revolyutsiya miynet bo’listiriwinen miyras bolıp baylanıslıg’ı sebebi ilgeri usı respublikalar orta oraylasqan sovet ma’mleketi aymag’ının’ siyasattan bo’lek obekti bolmastan kerisinshe olar (Tu’rkmenstan, O’zbekstan, Qırg’ızıstan ham Ta’jikistan) tek ekonom rayon sıpatında qabıl etilgen. Na’tiyjede bul orınnın’ xojalıg’ı tiykarın bir ta’repleme shiyki zatqa ha’m paxta birligi jo’nep ekonomikalıq ibarat bolıp qalg’an. Ta’biyiyki bunday sharayatlarda qon’sılarının’ bir birine beretug’ın yaki alatug’ın zatı ju’da’ az boladı. (Mıs: paxta onın’ ha’mmesinde bar).
Ko’rinip turg’anınday burıng’ı Orta Aziya ekonomikalıq rayon shiyki zat u’lkesine aylandırılg’an. Onın’ ishinde bolsa teritoriyalıq miynettin’ bo’liniui a’melde bolmag’an, xojalıq xaqıyqıy kompleks tu’sin almag’an, rawajlanıw da’rejesi ha’m ha’r qıylı bolg’an. Bunnan sotsiallıq tarawlar, xalıqtıq turmıs sharayatı ha’m da’rejesi u’lken zıyan ko’rgen.
Haqıyqatında da Orta Aziya respublikaları ko’p ta’repten bir birine jaqın, olardın’ geografik ornı, tariıyxı,xojalıq ju’ritiw tizimi, milliy u’rip-a’detleri, da’sturleri, dini ulıwmalıqqa iye; «bir arnadan» suw ishiwleri ha’m bul ma’mleketlerdi tutas geosiyasiy birlikte rawajlanıwın talap etedi. Biraq ulıwmalıq bir qıylılıqtan ibarat emesligin yaddan shıg’armaw kerek. Sonday – aq, aymag’ının’ tiykarg’ı bo’legi tawlıqlardan ibarat Tajikistan yaki Qırg’ızıstanda ham kerisinshe jer beti, ta’biyiy sharayatı boyınsha salıstırmalı (da’rejede) parıq qılatug’ın O’zbekstan yaki Tu’rkmenstan xojalıq tarmaqları ha’m aymaqtın’ quramı biraz bolsada o’zgeshe qa’liplesiwi kerek. Basqasha qılıp aytqanda, bul respublikalar ha’m o’z na’wbetinde, ishki imkaniyat ha’m sharayatlardan kelip shıqqan halda o’zlerinin’ ekonomikalıq geografiyasın, aymaqlıq miynettin’ bo’listiriliwin rawajlandırıwları za’ru’r boladı.
Bunın’ a’qibeti bolsa kerek, ha’zirgi ku’nde regionnın’ g’a’rezsiz ma’mleketleri ekonomikalıq jaqtan jaqın qon’sısı menen emes, ba’lki kobirek «uzaq» sırt eller menen sheriklik qılıwg’a ma’jbu’r ha’m mu’ta’j bolmaqta.
Sonnı aytıw lazım, awıl xojalıg’ı ha’m onın’ o’nimlerin qayta islew sanaatına az bolsada qa’niygelesken respublikalarda o’tiw da’wiri bir az jen’il keshpekte. Ha’zirgi waqıtta awır sanaatı rawajlang’an burıng’ı awqamlas respublikalarda bul da’wir bir qansha qıyınshılıqlarg’a alıp keldi. (bunnan azlı-ko’pli kapitalistlik rawajlanıwdı basıp o’tken Baltıq boyı ma’mleketleri tısqarıda). Ma’selen; awır sanaatı rawajlang’an Ukrayna ha’m Belarus respublikalarında «gorizontal» ekonomikalıq baylanıslar buzılg’anlıg’ı sebepli, milliy ekonomikanı tiklew ha’m bekkemlew biraz mu’shkillik penen barmaqta.
Usı ko’z qarastan qarag’nada, O’zbekstannın’ qolay klimat sharayatı. Awıl xojalıg’ının’ tariyxıy dasturleri ha’m bul tarmaqtın’ rawajlanıwı ushın jergilikli awıl xalqının’ (isshi ku’shinin’) ko’pligi onın’ milliy ga’rezsizlik jolındag’ı u’lken imkaniyatlarınan esaplanadı. Ta’biyiy geografik ha’m demografik jag’daydın’ bir qansha qolaylıg’ı bul jerde tiyisli sharayatlar ha’m de zamanogoy texnologiyanı engiziw, ekologik ten’salmaqlıqtı jaqsılag’an halda ma’mleketimizdin’ jaqın arada o’tiw da’wirinin’ obektiv qıyınshılıqlarınan shıg’ıp alıwına jardem beredi.
Ma’mleket rawajlanıwının’ a’hmiyetli geografik faktorı bulshegara sızıqları, olardın’ a’piwayı yaki quramalılıg’ında. Tap usı ma’niste qarag’anda, respublikamızdın’ shegarası, a’sirese qırg’ızstan ha’m Ta’jikistan ma’mleketleri menen tutas sızıqları bir qansha quramalı. Ta’biyiy hal bunday jag’day ma’mlekette baha, pul aylanısı, sawda-satıq ha’m basqa ma’selelerde ma’lim qıyınshılıqlar tuwdıradı ha’m ol oraylıq Aziya regionında birden – bir ekonomikalıq zonanı qa’liplestiriwdin’ za’ru’rliginen derek beredi.
O’zbekistannın’ ma’mleketlik shegarasının’ ulıwma uzınlıg’ 5300km di quraydı yaki «ortasha» ha’r bir qon’sı Respublika 1600km ge tuwrı keledi. Bunda qon’sıshılıq sızıg’ı a’sirese Qazaqstan - O’zbekstan shegarası shama menen 2000km den zıyad yaki ulıwma shegaranın’ 40% ke jaqının quraydı.
Turkmenstan menen bolg’an shegara bir az kem bul ta’repten keyingi Ta’jikstan ha’m Qırg’ızstan turadı, Afg’anstan Respublikasına bolsa en’ qısqa shegara sızıg’ı tuwrı keledi.
Ha’r bir ma’mlekettin’ «oraylıg’ı» siyasiy ornının’ a’hmiyetli ko’rsetkishi onın’ qon’sıshılıq qılatug’ın mamleketler sanı oloardın’ ekonomikalıq- siyasiy ha’mde ekonomikalıq rawajlang’anlıq da’rejesi menen belgilenedi. A’lbette O’zbekstan Respublikasının’ G’a’rezsiz ma’mleketler menen shegaralasıwı onın’ iri siyasiy geografik region orayında ornalasqanlıg’ınan derek beredi. Bunday jabolsa keleshekte, hesh bir gumansız, o’z na’tiyjesin beredi.
Burıng’ı awqamnın’ bo’lekleniwi Tu’rkmenstannın’ Eran menen uzaq aralıqta shegaralaslıg’ı ha’m o’zgeshe mag’anag’a iye boldı. İlgeri qolaysız bolg’an bul «diywal» bu’gingi ku’nde bolsa birge islesiwdin’ u’lken aymag’ına aylandı. Qurılıp iske tusirilgen (1996-jıl) Seraxs-Mashxad temir jolı bug’an mısal bola aladı. Usı xalqara jol O’zbekstan ha’m basqa oraylıq Aziya ma’mleketlerinin’ ha’m uzag’ın jaqınqılıwı mu’mkin.
Ol yaki bul ma’mlekettin’ rawajlanıwında onın’ territoriyasının’ u’lken-kishiligide a’hmiyetli bolıp esaplanadı. Bul ta’repten O’zbekstan Respublikası (maydanı 448,9 mın’ kv. km.) qolay imkaniyatlarg’a iye.
Tiykarg’ı wazıypa usı aymaqlıq potentsiadan tolıq ha’m na’tiyjeli paydalanıwdur.
O’zbekstan Respublikası o’zinin’ territoriyası boyınsha ja’ha’n ja’miyetinde bir qansha ko’zge ko’rinerliorıng’a iye. Onın’ maydanı Ullı Britaniya, Belgiya, Daniya, Shvetsariya, Niderlandiya ha’m Lyuksemburg sıyaqlı ma’mleketlerdin’ ulıwma maydanınan ham u’lken. O’zo’zinin’ jer maydanına ko’re Evropada, Shvetsiya, Afrikada, Marakko, İrak ma’mleketleri menen derlik ten’. So’zsiz bunday u’lken aymaqta onın’ ta’biyiy baylıqlarınan tolıq paydalanıw, barlıq infrastruktura tarmag’ı menen ta’miyinlew tiykarında keleshegi ullı ma’mleketti qurıw imkaniyatları joqarı.
Respublika teretoriyasının’ geografik ko’rinisi, sonday-aq onın’ arqadan batısqa, qubladan shıg’ısqa uzaq aralıqqa sozılg’anlıg’ın bir ma’niste bahalap bolmaydı. Ma’selen ma’mleketlerdin’ bunday sırtqı gegrafik ko’rinisi ha’zirgi waqıtta onın’ tranzit yaki ''o’tiwshen’ligin'' basqa qon’sı ma’mleketler menen jaqınnan baylanıs qıla alıwın ta’miynlendi. O’zbekstan Respublikası Oraylıq Aziyanın’ orayında jaylasqanlıg’ı sebepli, ol arqalı regiondag’ı basqa ma’mleketler o’zlerinin’ sırtqı ekonomikalıq baylanısların a’melge asırmaqta. Aldag’ı waqıtta bolsa bunday imkaniyatlar ja’nede ken’eyiwi mu’mkin.
O’zbekstan teretoriyası batıstan shıg’ısqa 1425 km ge arqadan qublag’a 930 km ge sozılg’an. Respublika teretoriyasının’ 70 protsentten zıyatın tegislikler quraydı. Ma’mleket bunday ko’rinisi gegrafik qa’siyetleri onın’ siyasiy ekonomikalıq ha’m sotsiallıq o’mirin teretoriya payda etiwinde ma’lim a’hmiyetke iye.
Sonın’ menen birge respublikanın’ ko’rinisi (konfiguratsiyası) onı ishki tamanınan payda etiwde basqarıw ha’m xalıqqa xızmet ko’rsetiwde biraz qıyınshılıqlardı tuwdıradı. Demek ma’mlekettin’ teretoriyalıq du’zilisin iri magistral jollar ha’m qalalar qollanbası menen jaqsılaw za’rur. Ulıwma ma’mleketlik ha’m regionlıq a’hmiyetke iye bolg’an u’lken siyasiy-ekonomikalıq oraylar, jollar bul du’ziminin’ tiykarg’ı tayanısh tochkası tu’snikleri sıpatında xızmet qılmag’anlazım.
Usı maqsette ma’mleket ishindegi temir ha’m avtomobil jolların ko’beytiw ha’m rawajlandırıw kerek. Temir jollarının’ jan’aların qurıw, olardı elektrlestiriw en’ jaqsı ha’m za’rur uazıypalardan esaplanadı. Bunda Xorezm ualayatı, qubla Qaraqalpaqstandı Buxara ha’m Nauayı ualayatları (Ushqudıq qalası) menen baylanısı u’lken a’hmiyetke iye boldı.
Bul jollar To’mengi A’miwda’rya regionnın ma’mleketimizdin’ basqa rayonları menen u’zliksiz baylanıs qılıwı ushın imkaniyat jarattı. Qurılıs tamamlang’an Guzor-Baysım-Qumqorqg’an temir jolı ha’m tap sonday a’hmiyetke iye boladı.
Ma’mleketimizdin’ ishki ha’m sırtqı transport quralların jaqsılaw onın’ barlıq baylıqlarınan mineral, jer suw ha’m basqa resrslardan tolıg’ıraq paydalanıwg’a ja’rdem beredi.
Respublika xalıq (2010j. 1-yanvar waqtında 28,7 mln kisige jaqın) ha’m onın’ sog’an qaramastan tez ko’rsetkishte ko’beiwi ha’m ekonomikalıq sıyasiy faktor esaplanadı. Bul bolsa pirovod na’tiyjede sotsiallıq maqsetlerge jo’netilgen bazar mu’na’sibetlerine o’tiw ku’shli ha’m izshil sotsiyal siyasattı a’melge asırıw ha’mde mug’dardan ko’p bolg’an miynet resurslarınan tolıq ha’m na’tiyjeli paydalanıwdı talap qıladı.
O’ndiriste tiykarınan sanaat ka’rxanaların awıllarda qurıw bul jerlerde zamanagoy infrastrukturanı payda etiw kibi ma’seleler za’rurdir. O’z na’wbetinde orınnın’ infrasturuktura tamanınan ta’miynlengenligin jaqsılaw, investitsiya sha’riyatın ta’minlew, shet el qarjılarınan paydalanıwda, qospa ka’rxanalardı qurıwg’a qolay sharayat jaratıp beredi.
Respublika xalqının’ tiykarg’ı bo’liminin’ (49,0%) awıllıq jerlerde jasawı milliy ekonomika negizin awıl xojalıg’ı ha’m onın’ shiyki zatların qayta islewshi sanaat (agrosanaat majmun) qabıl etiliwi g’a’rezsiz ma’mleket ekonomikalıq-sotsiyallıq rawajlanıwın a’melge asırıwda itbarg’a alınıwı kerek. Demek awıl menen qalalıq orınlar baylanısın, qalalastırıw protsesin jan’asha analiz qılıw talap etiledi. Usı quramalı ma’seleni ilgeriden-aq da’sturiy ta’rizde Evropasha usıl tiykarında joqarı da’rejede qalalasqan, ja’miyet rawajlanıwının’ ba’rshe basqıshların basıp o’tken bazar mu’na’sibetleri ta’jiribege bay bolg’an ma’mleketlerge salıstırıw, qanday bolmasın olarg’a ten’lestiriwdi boljaw qılıw orınsız, a’lbette. Kerisinshe bul ma’selede o’zimizge o’tmishimz ha’m ha’zirimizge ta’n ha’m mas jol bolıwı da’rkar. Bul orında tariyxımız ma’deniyatımız tamırın ''aziyasha'' (shıg’ıssha) tu’ske iye ekenligin o’tmishte suwg’arma diyxanshılıq o’nermentshilik ha’m sawdanın’ joqarı da’rejede tariyxıy ekenligi, sonın’ menen qolalasıw protsesin ha’m basqasha jo’neliste rawajlandırıw kerekligin umıtpaslıq lazım.
Rawajlang’an ma’mleketler ta’jiribesi islep shıg’arıwshı ku’shlerdin’ rawajlanıwı ha’m jaylasıwın basqasha birdey salıstırma eki ten’lestirip bolmaslıg’ınnan derek beredi. Yag’nıy, barlıq xalıq xojalıg’ı tarmaqların mamuriy-teretoriya birliklerin tek bir waqıttın’ o’zinde ha’m bir qıylı da’rejede rawajlanıw mu’mkin emes. Soday eken baslı tarmaqlar ha’m rayonlardı (qala eki o’siw poyasların) tan’lap alıw, olardı jedelirek rawajlanıw imkaniyatların ha’r ta’repleme analiz qılıw ekonomikalıq ha’m sotsiallıq gegrafiyanın’ tiykarg’ı ma’selelerinen esaplanadi.
Tariyxıy qa’liplesken milliy ekonomikanın’ tarmaqlar ha’m teretoriyanın’ quramın jaqsılaw ha’m geografik faktorlar qatarına kiredi. Sol qatardan awıl xojalıg’ın zamanagoylestiriw ha’m onın’ tiykarında qayta ilew (jen’il ha’m azıq awqat) sanaatın ken’ ta’rtipte rawajlanıdiriw ma’mleketimiz aldında turg’an wazıypalardan biri. Sonın’ menen birge xalıq xojalıg’ı tarmaqların ha’zirgi sharayat ha’m imkaniyatlardan kelip shıqqan halda teretoriyalıq ta’repten qabıl etiw, O’zbekstannın’ regionallıq siyasatın ilimiy tiykarda jaratıw ha’m onı izshil a’melge asırıw za’rur a’hmiyetke iye.
Bul ma’seleler sheshimi ma’mleketti bazar ekonomikası mu’na’sibetlerine o’tiw da’wirinde islep shıg’arıwdı ma’mleket ta’repinen u’zliksiz ha’m tikkeley ta’rtipke salıp barıw onı basqarıw ishki admistrativlik-teretoriyalıq du’zilisin barg’an sayın rawajlandırıp barıw menen baylanıslı boladı.
Ma’limki O’zbekstan territoriyası ta’biyiy ha’m ekonom geografik ta’repten bir qıylı emes. Bul jerde sheksiz sho’l ha’m sahralar menen bir qatarda tawlıqlar ha’m olardın’ ortasında (ishinede) jaylasqan maydanı salıstırg’anda kishi biraq u’lken ekanomikalıq ha’m demografik abırayına iye bolg’an alaplardın’ barlıg’ı olardın’ o’zara teretoriyalıq mu’na’sibeti ma’mleket rawajlanıwındag’ı geografik faktorlar qatarına kiredi. Bunday ekononmikalıq geografiyalıq jag’daydı esapqa alg’an halda shet el ma’mleketlerde islep shıg’arıwshı ku’shlerdi jaylastırıw ta’jiribelerden paydalanıw ha’m itibardan alıs emes. A’sirese kishi ka’rxana ha’m territoriyalıq o’ndirislik komlekslerdi iske qosıw, qalalar ha’m rayonlardan birinshi na’wbette rawajlandırılıw lazım eki mu’mkin bolg’anlıg’ın anıqlaw ekologik ha’m sotsialıq ma’selelerdi durıs sheshiw, infrastruktura tarmaqların jedelestiriw sotsial ekonomikalıq geografiya aldında turg’an sheshiwshi mashqalalar ha’m bag’darlardı belgilep beredi.
Sonın’ menen birge ma’mleketimizdin’ geosiyasiy abrayınan kelip shıqqan halda onın’ tu’rli xalıqara (mintaqaviy) du’zilmelerinde qatnasıwın ha’m esapqa alıw kerek. Bul barada tiykarinan O’zbekstannın’ MDH, Shanxay birge islesiw sho’lkemi, Oraylıq Aziya ma’mleketleri sho’lkemi sıyaqlı regional sho’lkemlerdin’ aktiv qatnasıwı onın’ du’nya ha’m ja’miyetindegi da’rejesin bekkemlewge milliy ekonomikanı globallasıw protsesine kirip barıwında u’lken a’hmiyetke iye boladı.