|
4-sızılma. Angren-Almalıq taw-ka’n sanaatı territoriyalıq islep shıg’arıw tarmaqlar ta’rtibi.
TO’K-ler ekonomikalıq geografiyanın’ en’ tiykarg’ı izertlew obekti esaplanadı. Biraq, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya tek g’ana ekonomikalıq bo’limnen ibarat emes. Sol sebepli territoriyalıq kompleksler a’sirese ekonomikalıq yamasa islep shıg’arıw geografiyasında ba’lki sotsial-ekonomikalıq, sotsial ha’m siyasiy geografiyada da bar. Sotsial-ekonomikalıq komplekslerge qala yamasa qala aglomeratsiyaların territoriallıq sotsial komplekslerge bolsa, kishi xalıq punktleri, tu’rli ka’sip yamasa millet wa’killeri jasaytug’ın territoriyalıq birlik xalıqqa turmıs xızmetin ko’rsetiw kombinatları jergilikli ha’m tag’ı basqalardı kiritiw mu’mkin. Ta’biyg’ıy, olardın’ xızmet shegarası ha’r qıylı esaplanadı. Joqarıdag’ı u’sh tu’rdegi territoriyalıq kompleksler birligi ulıwma yamasa territoriyalıq sotsial du’zimlerdi komplekslerdi payda etedi. Bul bolsa, sotsial geografiyanın’ obekti esaplanadı ha’m og’an ko’rilgenlerden tısqarı siyasiy geogarfiyalıq (territoriyalıq-siyasiy) geosiyasiy birlikler kiredi. Solay etip, sotsial geografiyanın’ siyasiy quram bo’limlerine muwapıq ra’wishte tu’rli territoriyalıq orınlardı ko’rsetiw mu’mkin.
Pa’nnin’ baslı ma’selelerinen biri a’ne sol tu’rli funktsional tu’rdegi ha’m u’lkenliktegi komplekslerdin’ qa’liplesiwi ha’m rawajlanıw nızamlıqların, olardın’ o’z-ara territorial mu’na’sebetlerin ken’ ha’m teren’ u’yreniwden ibarat. Bul bolsa, ma’lim maqsetke bag’darlang’an da’stu’rge boysınıw bolıp, ol du’zim, quramı, muammo usılına tuwrı keledi ha’m bunday quramallı territoriyalıq birikpelerdi basqarıwda u’lken a’hmiyetke iye boladı. Usı ma’nide, territoriyalıq islep shıg’arıwdı territorial payda etiwdin’ en’ effektiv forması esaplanadı. Sebebi ka’rxanalardı ayırım-ayırım tarqaq jaylastırg’annan ko’re olardı bir-birine jaqın qurıw u’lken payda beredi.
Bunda ha’r bir ka’rxana ushın emes, ba’lki olardın’ barlıg’ına jalg’ız infrastruktura tizimi jol jer astı ha’m jer u’sti qurılmaları, suw, elektr energiya ha’m basqa shaxabshalar qurıladı. Na’tiyjede ko’p g’ana (shama menen 40%) kapital qarjı u’nemlenedi. A’ne sonday aralıq transport qa’rejetlerin kemeyttiriw ha’mde ka’rxanalardın’ o’z-ara jumıs alıp barıwı sebepli ju’zege kelgen o’nimdarlıqtı ekonomikalıq-geografiyalıq o’nimdarlıq dep ta’riplew tuwrı boladı. Ma’selen, paxta tazalaw zavodları a’dette paxta jetistiriwshi rayonlarda qurıladı. Eger olarg’a jaqın jerde may zavodı qurılsa ju’da’ jaqsı boladı. Usı ka’rxanalar shag’ındılar tiykarında bolsa sharwashılıq fermaların da rawajlandırsa boladı.
Ko’rinip turg’anınday, bir territoriyada islep shıg’arıwdın’ bir qatar ka’rxana yamasa tarmaqları bar. Paxta dalaları, paxta tazalaw ha’m may zavodları, sharwa ferması. Olardın’ barlıg’ı ushın jalg’ız infrastruktura ha’m xalıq jaylasıw du’zimleri xızmet etedi.
Ja’nede basqa bir mısal, taw da’ryasında GES qurıldı dep oylayıq, GES yag’nıy arzan elektr energiya tiykarında, arzan energiyag’a talap tiykarınan; alyuminiy zavodı payda etedi. Onın’ negizinde bolsa kabel yamasa elektr-texnika, mashinasazlıq, radio ha’m pribor sog’ıw rawajlanıp barıw ushın qolay imkaniyat jaratıladı.
Bulardan tısqarı suw saqlag’ıshı to’mengi territoriyalardı suwg’arıwda onın’ a’tirapı sport dem alıw (rekreotsiya) zonaların payda qılıwda a’hmiyetli boladı. Ko’rinip turg’anınday, bir territoriyada islep shıg’arıwdın’ bir qatar tarmaqları bar. Joqarıdag’ı mısallardan kelip shıg’ıp, territoriyalıq islep shıg’arıw orınların ma’lim bir orında islep shıg’arıw, ka’rxana ha’m tarmaqların jalg’ız infrastruktura ha’mde xalıq jaylasıwı ha’m dizimleri tiykarında payda qılıw ha’m olardı o’z-ara birlestirgen halda rawajlandırıwdı an’latadı. Sol ma’niste olar ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ en’ u’lken jetiskenligi esaplanadı.
Territoriyalıq kompleksler tek ekonomika g’ana emes, ba’lki o’ndirislik emes tarawda, a’sirese xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarmaqların territoriyalıq payda etiwde de bar. Meditsina, xalıqqa turmıs xızmetin ko’rsetiw, sawda kompleksleri solar esaplanadı. Ma’selen, ka’rxana qasında da’rixana, poliklinika, diagnostika orayı, balalar ushın bag’sha ha’m shashta’rezxana, tu’rli qıylı on’law ka’rxanaları, ximiyalıq tazalaw ha’m basqalar bir orında territoriyalıq kompleks formasında qurıladı. Territoriyalıq islep shıg’arıw ka’rxanaları kombinatlasıw protsessi tiykarında payda boladı. İslep shıg’arıwdın’ sotsiallıq ha’m territoriyalıq payda bolıwının’ bul forması bir shiyki zattan bir neshe tu’rli o’nim jetistiriw yamasa bir aymaqta tu’rli ka’rxanalardı qurıw mu’mkin, a’lbette territorial komplekslerdin’ o’nimdarlıg’ı ma’lim bir shegarada ju’zege keledi.
Eger bunday kompleksler ha’dden tısqarı teretorial ha’m quramı ta’repinen u’lkeytirilse, ekonomikalıq o’nimdarlıq ornına qatar qıyınshılıqlar, mashqalalar payda boladı. Shiyki zat ha’m miynet resursları jetispeydi, transport qa’rejetleri ko’beydi, ekologiyalıq ten’ salmaqlılıq buzıladı, basqarıw qıyın boladı ha’m tag’ı basqa. Solay eken territoriyalıq orınlardın’ kishirek bolg’anı maqul (rawajlang’an shet el ma’mleketlerinde tap usınday). Temanın’ aqırında ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ tu’rli ko’rinistegi territoriya tu’siniklerin isletiw zıyan emes. Bular territoriyalıq quram, territoriyalıq dizim, territoriyalıq birlik bolıp tabıladı. Usı tu’sinikler bir-birine ju’da’ jaqın, lekin olardı o’z-o’zine jumsasaq tuwrı boladı. Ma’selen, territoriya, quram ha’m territoriyalıq sistema, sistema quram qag’ıydasına muwapıq keledi. Ha’r qanday quram onnan u’lkenirek bolg’an quram yamasa sistemanın’ bir bo’limi ha’m usı waqıtta o’zinen to’mende turg’an territorial birlikler ushın sistema esaplanadı.
Territoriallıq kompleks a’hmiyeti boyınsha tu’rli taraw yamasa ka’rxanalardın’ ma’lim bir orındag’ı birligi bolıp tabıladı Mine sonday nfrastruktura du’zimi tiykarında payda bolg’an territoriyalıq orınlar u’lken ekonomikalıq ha’m sotsiallıq na’tiyje beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
