Berdaq atíndaǵ

22-tema. Almasıq


Joba:

1. 
   Almasıqtıń mánisi boyınsha túrleri.
   
2. 
   Betlew almasıqları.
   
3. 
   Siltew almasıqları.
   
4. 
   Soraw-qatnas almasıqları.
   
5. 
   Ózlik almasıǵı.
   
6. 
   Jámlew almasıqları.
   
7. 
   Belgisizlik almasıqları.
   
8. 
   Bolımsızlıq almasıqları.
   

Tayanısh sózler-almasıq, almasıqtıń mánisi boyınsha túrleri.

Almasıq zattı yamasa onıń kelbetin, sının, sanın hám t.b. belgilerdi tikkeley ashıq atamay, olardı siltew arqalı kórsetedi. Onıń konkret mánisi tek kontekstte ǵana anıqlanadı. Mısalı, ótegendi izlesem, ol bir kemeni miniwge qolaylasıp atır eken (Ó.Ayjanov). Almasıqlar gápte kóbinese atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdi almastırıp, solardıń ornında qollanıladı.

Almasıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Almasıqlar bir-birinen óziniń ańlatatuǵın mánileri arqalı ajıratıladı. Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar ózleriniń uluwma mánilerine qaray segizge bólinedi.
1. Betlew almasıqları. Betlew almasıqları belgili bir betti bildiredi, sonlıqtan da olar adamlardı bildiriwshi atlıqlardıń ornında qollanıladı. Betlik almasıqları mınalar I bet men, biz, bizler almasıqları sóylewshini bildiredi; II bet sen, siz, sizler almasıqları tıńlawshını bildiredi; III bet ol, olar almasıqları sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa betlerdi bildiredi. Sıpayılap sóylewde men almasıǵınıń ornına biz dep, sen almasıǵınıń ornına siz dep te aytıla beredi. Ol almasıǵı forması jaǵınan ol siltew almasıǵı menen birdey. Onıń anıq mánisi tek kontestte qollanılawına qaray anıqlanadı. a) Ol sózi atawıshlardıń aldında anıqlawısh bolıp kelse siltew almasıǵı boladı: Ol kisi menen júrgen adamdı mennen góre jaqsı bileseń. b) Ol sózi belgili bir betti yamasa zattı bildirse, betlew almasıǵı boladı: ol kóp jıllardan beri biz benen dos.
2. Siltew almasıqları. Bir neshe zatlardıń yamasa qubılıslardıń ishinen sóylewshi menen tıńlawshıǵa belgili bolǵan bir toparın siltep, ayırıp kórsetedi. Biraq almasıqlardıń bul túri betlew almasıqları sıyaqlı belgili bir betti yamasa zattı ańlatpaydı. Házirgi qaraqalpaq tilinde siltew almasıqları tómendegi sózlerden ibarat: bul, usı, mına, mınaw, ol, ana, anaw.