Berdaq atíndaǵ

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Punktuatsiya neni úyretedi?
   
2. 
   Qansha irkilis belgisi bar?
   
3. 
   Bóliwshi hám ajıratıwshı irkilis belgileriniń ayırmashılıǵı nede?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996
   
2. 
   Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq tiliniń punktuaciyası. Nókis., 1998
   
3. 
   Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis. Nókis., 2009.
   
4. 
   Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq orfografiyası hám punktuaciyası. Nókis, 2013.
   

36-tema. Gáptiń aqırına qoyılatuǵın irkilis belgileri


Joba:

1. 
   Noqat belgisi.
   
2. 
   Soraw belgisi.
   
3. 
   Úndew belgisi.
   

Tayanısh sózler: irkilis belgileriniń túrleri, noqat, útir, soraw, úndew, qos noqat.


Noqat. Teksttegi óz aldına qollanılatuǵın xabar hám buyrıq gáplerdiń keynine qoyıladı. Noqat arqalı bólingen gáplerdiń intonaciyası gáptiń aqırında páseń aytıladı da, gáptiń tıyanaqlanıp tamamlanǵanın bildiredi. Jazıwda noqat belgili bir pikir tıyanaqlılıǵına iye bolǵan xabar mánili jay gáplerdiń keynine, buyrıq gápler páseń intonaciya menen aytılǵanda aqırında, xabar mánisindegi bir pútin qospa gáptiń keynine qoyıladı: Qar erigennen keyin, hámmesi de Aqsayǵa jer súriwge atlanadı. İshine motor ornatılǵan kemeniń artında bir adam otır, ol ara-tura otırǵan ornınan ushıp turıp, tum-tusına asıqpay kóz tasladı.
Soraw belgisi. Soraw gápler mazmunı boyınsha sorawlıq máni ańlatadı hám sol mánige baylanıslı gáptiń sońına soraw belgisi qoyıladı. Soraw gáptiń aqırında intonaciya kóterińki aytıladı.
Soraw gápler qanday da bir nárseniń, waqıyanıń, is-hárekettiń hal jaǵdayın sorap biliw maqsetinde qollanıladı. Bunday soraw gáplerde tıńlawshı qatnasadı hám sol tıńlawshıdan juwap kútiledi. Mısalı: Urıstıń aldında soqtırǵan tórt-bes ushan keme bar emes pe edi? Sonı nege paydalanıp atırsız? -Aqsaqal, bizler sonsha oylap bul attıń ayaǵına qanday zaqım kelgenin bile almay atırmız, ne boldı eken, buǵan?
Úndew belgisi. Úndew belgisi qollanılıwı jaǵınan úndew hám buyrıq gáplerdiń keyninen qoyıladı. Úndew belgisi qoyılǵan gápler tekst ishinde basqa gáplerge qaraǵanda mazmunı jaǵınan sóylewshiniń hár túrli tuyǵı sezimin bildiredi. İntonaciyalıq jaqtan kúshli, kóterińki dawıs penen aytıladı. Mısalı: Bala kele sala ashıq turǵan qapılarǵa: -Keldi! Dúkan mashina keldi!-dep júregi sháwkildep birden baqırıp jiberdi.


Tapsırma. Gáptiń aqırına qoyılatuǵın irkilis belgilerin kórsetiń, olardıń ózgesheligin aytıp beriń.

Awıldıń adamları ashshı dawıslardan keyin ańlıp turǵanday jan-jaqtan jıynalıp qaldı.

-Bul ne
-Uyat emes pe
-SHańqay túste sizlerdiki nadurıs qoy.
-Qartayǵanda qızıl tumsıq bolıp qırılısıp atırǵanıńız jónsiz,-dep jıynalǵanlar Dámetken menen ótemurat ǵarrınıń arasına tústi.
-Ulımdı óz kolım menen úylendiriwge haqım joq pa-dep ótemurat ókpesiniń ushlıǵın bildirip, xalıqqa qabaǵın úydi (J.A).
-Pah, pah, qawınnıń qanday shiyrin -á! Qulaǵıńdı kesip alsa bilmeyseń! Mınań qara, ata, qolıńa uslamay atırıp shiresi jabısıp baratır.
- Awa, shıraǵım, bunıń mazası bılay tursın, hárqıylı awırıwǵa em bolatuǵının aytpaysań ba? Qawın degen dúnyadaǵı jemislerdiń aǵlası. Kórseń kóziń toyadı, jeseń miyriń qanadı, toqlıǵın aytpaysań ba? Ne bir ashlıqlarda kóp úylerdi ólimnen aman alıp qaldı. Qısta qaǵın, jazda, gúzde ózin jedi, shopaǵın asqatıq qıldı. Usı jasıma shekem qawınnıń ájayıp jemiske ernim tiyip kórgen emes, - dedi Dálibaydıń atası.
-Ata, bunday hasıl jemisti qaydan oylap taptıń? Atasın haqıyqat diyqan bab dep biletuǵın aqlıǵınıń pikirine mıyıǵın tarttı da, qawın haqqında legendasın basladı (T.E.).