Berdaq atíndaǵ

33-тema. Qospa gáp


Dizbekli qospa gáp


Joba:

1. 
   Qospa gáptiń ayırmashılıǵı
   
2. 
   Dizbekli qospa gáp.
   
3. 
   Dizbekli qospa gáptiń túrleri.
   
4. 
   Baǵınıńqılı qospa gáp
   
5. 
   Baǵınıńqılı qospa gáptiń túrleri.
   

Tayanısh sózler: baylanıs túri, dizbekli qospa gáp, baǵınıńqılı qospa gáp.

Eki yamasa onnan da kóp jay gápler bir-biri menen dizbeklesip yamasa bir-birine baǵına baylanısıp bir qospalı oydı bildirip kelse, onda bunday gápler qospa gáp delinedi. Mısalı, Kózler kúlimleydi, júrekler sháwkildeydi, júzler jadıraydı.

Qоspа gáplеrdi úshке bólip úyrеniw házirgi rus tiliniń ilimiy miynеtlеri, jоqаrı оqıw оrınlаrı hám mекtеp sаbаqlаrındа qáliplеsкеn túrdе turаqlı úyrеnilip кiyatır¹.
Da’nекеrsiz qоspа ga’plеrdi o’z аldınа qоspа ga’ptin’ bir tu’ri rеtindе u’yrеniw 50-jıllаrdın’ аqırı 60-jıllаrdаn bаslаp tu’rкiy tillеrin dе V.N.Хаngilidin, G’.А.Аbdurаhmаnоvtın’ miynеtlеrinеn оrın аldı. V.N.Хаngildinnin’ аnıqlаwı bоyınshа da’nекеrsiz qоspа ga’ptin’ bаslı bеlgisiz rеtindе intоnаtsiya, pаuzа ha’m qоspа ga’p qurаmındаg’ı gеybir fоrmа оrtаlıqlаrı кo’rsеtilеdi¹.
Qospa gápler mánilik hám grammatikalıq baylanısıw usıllarına qaray dizbekli hám baǵınıńqılı qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Birneshe jay gápler óz-ara bir-birine baǵınbay teń dárejede baylanısıp bayanlawıshları tıyanaqlı bolıp kelse, onday gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Mısalı: Bul kúnleri dárya jaǵası orasan suwıq, shımırı ayaz tiygen jerin jalap baratır.
Dizbekli qospa gáp. Birneshe jay gápler óz-ara bir-birine baǵınbay, teń dárejede baylanısıp, bayanlawıshları tıyanaqlı bolıp kelse, onday gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Mısalı: Bul kúnleri dárya jaǵası oǵada suwıq, shımırı ayaz tiygen jerin jalap baratır. Bunda eki jay gáp dizbeklesken. Olar bir-biri menen teń dárejede baylanısıp tur. Olardıń hár qaysısın óz aldına bólip alıp aytıwǵa boladı.
Dizbekli qospa gáp qurılısına qaray dánekerli dizbekli hám dánekersiz dizbekli qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Dánekersiz dizbekli qospa gápler de mánilik qatnaslarına qaray tórt túrge: mezgilles, qarsılas, salıstırmalı, túsindirmeli bolıp bólinedi. Dánekerli dizbekli qospa gápler de óz gezeginde biriktiriwshi, qarsılas bolıp ekige bólinedi.
Dizbekli qospa gápler dánekerli hám dánekersiz bolıp keledi. Dánekerli qospa gápler dánekerler arqalı baylanısıp kelse, dánekersiz qospa gápler intonaciya arqalı baylanısadı. Mısalı: 1. Bunıńday jaydarı sóz jurttıń kewline uyalap qaldı hám bul sózdi bári de maqulladı. 2. Ol jaslar oyınına inta salıp qarap tur edi, qasına Biybijan keldi.
Dizbekli qospa gápler mánisine qaray 1) mezgilles dizbekli qospa gáp 2) qarsılas dizbekli qospa gáp 3) sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp 4) awıspalı dizbekli qospa gáp 5) gezekles dizbekli qospa gáp 6) túsindirmeli dizbekli qospa gáp 7) kóp komponentli dizbekli qospa gáp bolıp bólinedi.
1) Mezgilles dizbekli qospa gáp: Saxna da ashıldı, koncert te basladı. Oqıw degen iyne menen qudıq qazǵanday qıyın boladı, jáne hár kim bunı bile bermeydi.
2) Qarsılas dizbekli qospa gáp: Bul sózge birazlar ashıwlanadı, birazlar kúledi. Egis ótip baratır, al jawınnıń ele toqtaytuǵın túri joq.
3) Sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp: Bul haqqında Tájixan aytıp berdi, buǵan inanbawǵa hesh kimniń haqısı joq edi.
4) Awıspalı dizbekli qospa gáp: Bilmedim, ya hámme tásilpaz bolıp baratır, ya hámme ózinshe kúshli.
5) Gezekles dizbekli qospa gáp: Gá ketip baratırǵan diyqanlarǵa qolın bılǵap shaqırǵısı keledi, gá olar menen birge ketkisi keledi.
6) Túsindirmeli dizbekli qospa gáp: endi isleytuǵın isimiz sol: usı jerden ekewimiz eki jol menen keteyik.
7) Kóp komponentli dizbekli qospa gáp: Terektiń kórki japıraq, adamnıń kórki shúberek, aynalayın kelinim, óziń perishtedey arıw ekenseńǵoy. Qus uyasına ushadı, haywan úyirine asıǵadı, al adam óz eline talwas etedi.