Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mamleketlik Universitetiniń

Berdaq atındaǵı

Qaraqalpaq Mamleketlik Universitetiniń

Yuridika fakultetiniń

Milliy ideya, mánáwiyat tiykarları hám

huqıq tálimi qániygeliginiń

1 –kurs studenti Mirzabev Erbol

Ózbekstan tariyxı páninen

Óz betinshe

jumısı

Orınlaģan: Mirzabaev Erbol

Qabıllaģan: Saymanov Sultan

• 
  TEMA: Túrkstan jádidleri alģa súrgen ideyalar, aģartiwshiliq kózqaraslar hám olardiń mazmun mánisi
  
• 
  Reje:
  
• 
  Túrkstanda jádidshilik háreketiniń payda bolıwı hám onıń sebepleri;
  
• 
  Jádidlerdiń maqset hám waziypalari, olardi turmisqa engiziw barisindaģi háreketleri;
  
• 
  Túrkstanda aģartiwshiliq háreketiniń nátiyjeleri hám áhimiyeti.
  

• 
  Rossiya imperiyası tárepinen Orta Aziya xanliqlariniń bxasio aliniwi usi aymaqtiń kriziske jùz tutiwina, dúnyaniń rawajlanģan mámleketlerinen kóp tarawlarda artta qalip ketiwine, milliy qádiriyatlardiń ayaq-asti etiliwine alip keldi. Aģartiw tarawinda da imperiya máplerinen kelip shiģip, jergilikli xaliqti sawatsizliqta, qalaqliqta uslap turiwģa qaratilģam siyasat alip barildi. Túrkstanda koloniyaliqqa qarsi milliy-azatliq háreketleri menen bir qatarda jergilikli xaliqtiń kópshilik bólegi ózlikti saqlap qaliw, milliy mádeniyatti asiraw hám rawajlandiriwdi bir kúni bolsa da umitpadi. Orta Aziyaģa qaraģanda Rossiya imperiyasi áskeriy jaģinan ústinligi jergilikli xaliqtiń ashiqtan-ashiq gúres alip bariwina imkan bermedi. Soniń ushinda watan, millet, xaliq qayģisin túsingen adamlar - ziyalilar azatliqqa jeteklewshi jol bul - oniń aģartiwshiliģin oyatiw dep bildi. Olar xaliqti sawatli etpey turip, ģarezsizlikti qolģa kirgizip bolmaydi dep esaplaģan. Ziyaliliar xaliq arasinda aldinģi ideyalardi tarqatiwda aģartiwshiliq sistemasin tiykarģi qural dep bilgen. Úlke milliy ziyalilardiń jámiyetti jańalawģa hám reforma etiwge qaratilģan háreketi jádidshilik ati menen maydanģa shiqti.
  
• 
  "Jádid" sózi arabsha bolip, "jańa" degen mánisti bildiredi. Jádidler Rossiya imperiyasi koloniyasi bolģan xaliqlardi eń dáslep aģartiwshiliq sistemasin jaqsilaw, bilimlendiriw tarawin reformalaw, jaslarģa diniy bilimler menen birqatarda dúnyaliq pánlerdi de oqitiw zárúr dep bildi. Olar musilman xaliqlardiń mektep hám medireselerinde jaslarģa diniy bilim beriw, arab, parsi, rus tilleri, medicina, ximiya siyaqli pánler oqitiliwi zárúrligi ideyasin alģa súrdi. Túrkstan úlkesinde millet keleshegin oylawshi alģa ilgerilewshi kúshler xaliqtiń barliq qatlamlari - ónermentshile, diyqan, sawdager, múlk iyesi, ulamalar ararsinda bolģan. Dáslepki waqitlarda jádidshilik ideyasiniń jayiliwinda "Tajirmon" gazetasi úlken orin iyeledi.
  
• 
  Orta Aziya jádidleri aģartiwshiliq jolinda qrim ziyalilari tájriybelerin úyrenip basqa mámleketlerdegi alģa ilgeriletiwshilerdiń ideyalarinan paydalandi. Orta Aziya alģa ilgeritiwshilik háreketi qatnasiwshilariniń jasi basqa mámleketlerdiń jádid wákillerinen ajralip turģan. 1910-jili olardiń eń jasi - Abdulhamid Sholpan 13 jasta, eń úlkeni Maxmudxoja Behbudiy 36 jasta edi. Alģa ilgeritiwshilik háreketiniń rawajlaniwi eki basqishta: birinshisi, aģartiwshiliqtan baslanģan bul háreket 1917-jili óziniń ekinshi basqishi - siyasiy kórinistegi háreketke aylandi.
  
• 
  Orta Aziya alģa ilgeritiwshileri rawajlanģan jámiyet jaratiwday óz ideyalarin asiriwda fanatiklik, uqipsizliq, artta qaliwģa qarsi gúres alip bariwģa ayriqsha qaraģan. Bul waziypalardi ámelge asiriwda tómendegi baģdarlardi ústin dep esaplaģan:
  
• 
  Úlkede jańa usil mektep tarmaqlarin keńeytiw; qábiliyetli jaslardi shet ellerge oqiwģa jiberiw; hár túrli aģartiwshiliq jámiyetler hám teatr truppalarin dúziw; gazeta-jurnallar basip shıģariw; xaliqtiń jámiyetlik siyasiy, mádeniy sanasun jetilistiriw joli menen Túrkstanda milliy demokratiyaliq mánleket quriw edi.
  
• 
  Aldinģi milliy ziyalilar háreketiniń áhimiyetli baģdari jańa usil mektepleri tarmaģin keńeytiw edi. Bul mektepler balalardi fanatizm hám konservatizmnen awlaq boliwģa xizmet eter edi. Shiģis hám Batis mádeniyati jeńislerin iyelewge umtildi, oqidi hám ózgelerdi de soģam basladi. Aģartiwshilar shet ellerge shiģip kórdi, olardi Túrkstanģa alip keliw niyeti payda boldi. Nátiyjede jádidler birinshi basqishta bilimlendiriwdi reformalawdi qoydi.
  
•