Berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universitetiti qaraqalpaq filologiyasi hám jurnalistika fakulteti baspa isi qánigeligi 1-kurs studenti aytjanova dildara

Bul jerde <> punkti jazılatuǵın teksttiń túri. Yaǵnıy siz maqala, kitap, prezintatsiya jazıwchisiz. <

> klassi áyne maqala ushın bolıp tabıladı. Bizge házirshe sol klass eń maqul túsetuǵını esaplanadı. Sol sebepli onı ózgertirmaymiz.

Keyingi <> punktte 12 pt ni tańlaymiz. Bul punkt jazılatuǵın tekst shriftiniń ólshemi esaplanadı :

Endi <>, <> hám <> sıyaqlı bántlerge ptichka qoyıp shıǵamız :

Bul bántler paketler esaplanadı. Yaǵnıy sol paketler arqalı tekstte matematikalıq formula, simvollarni jazıw múmkin boladı. Sonday eken, programma olar menen islewi ushın paketlerdi qosamiz. Eger usı paketler qosilmasa, programma formula jazıw daǵı buyrıqlardı tusinbeydi. Ápiwayılastırıp aytqanda bul menin bazamda joq deydi. <> bul grafik paket esaplanadı. Bul paketti jalǵanǵanımızdan tekstke súwret jaylaw múmkinshiligi payda boladı.

Endi Geometry ga ótemiz. Bul bet shegara ólshemi kirgizetuǵın jay. Left, Right, Tap hám Bottom bular shep, oń, joqarı hám tómengi shegaralardin’ ólshemleri. Olardı hár birine 1. 00 cm den ólshemdi kiritemiz. Yaǵnıy bettin’ tort tárepinde 1 cm den jay qaldırilmaqta:

Endi <> ni basamız. Nátiyjede tómendegishe jazıwlar payda boladı. Bul jazıwlardı CTRL+tishqansha roligi arqalı úlkenlestirip yamasa kishireytiw múmkin:

Bul jerde \documentclass dokumenttin’ tipini kórsetip atır. Shrift 12 lik, bet A4 formatda, fayl tipi maqala tipida. \usepackage larda matematikalıq paketler, súwret paketi hám bet shegaralarinin’ geometriyalıq ólshemleriniń paketi jalǵanǵan. Keyinirek qosımsha paketlerdi jalǵawdı da úyrenemiz. Házirshe bul tiykarǵı paketler biz ushın jetkilikli.

Sonday eken, dokument tipi hám paketler kirgizildi. Endi dokumentning denesi baslanadı. Yaǵnıy endi tekst jazıwımız múmkin. Itibar berilse, dokument \begin{document} menen baslanıp, \end{document} menen tawsıladı. Barlıq maǵlıwmatlar usılar arasına jazıladı. Odan joqarıǵa yamasa tómenge emes. Sonday eken, birinshi gapti, yaǵnıy <> ni jazamız.

Keyin menyudagi play di yamasa klaviaturadan F5 tuymesin basamız :

Nátiyjede programma buyrıq kodları hám jazıwlardı oqıydı. Bul kompliyatsiya dep ataladı. Biz kodlı buyrıqlar menen kompyuterge programma arqalı buyrıq berdik: dokument tipi, saxifa ólshemi hám " Hello world! " degen jazıwdı jaz dep. Kompilyatsiya processinde pdf fayl generatsiya (ónim) etiledi:

Oń tárep degi maydanshada payda etińan pdf fayl payda boladı. Onı ústine bir ret basıp, keyin CTRL+sichqoncha roligi arqalı saxifani jaqınlastırıw yamasa uzoqlashtirish múmkin. Keyin taǵı ortada tómendegi maydanshada <

> sıyaqlı jazıw payda boldı. Bul barlıǵı bexato orınlanǵanı haqqındaǵı esabat. Yaǵnıy programma barlıq buyrıqlardı tuwrı tushundi hám atqardı. Eger qátelik o'tsa, bul haqqında da esabat payda boladı.

Qutlıqlawlayman! Siz LaTexda birinshi gápińizdi jaza aldıńiz!

Endi dokumentni saqlaymiz:

Qandayda bir bólek papka ashıp onı ishine saqlaǵan maqul. Saqlanǵan papkada birpara zatlar hám de tiykarǵısı tex fayl hám pdf fayl payda boladı.

Itibar bergen bolsańız, anglichan berilip atırǵan buyrıqlar aldına " \" sıyaqlı belgi menen jazılǵan. LaTex sol belgi menen jazılǵan sózdi buyrıq dep qabıl etedi.

Búgingi kúnde tekst redaktorları ishinde álbette Microsoft Word dasturi eń ken tarqalgani esaplanadı. Lekin taǵı bir programma bar, ol da geypara tárepleri menen júdá kúshli tekst redaktorı esaplanadı. Bul álbette LaTex bolıp tabıladı. LaTex " Lateks" emes al, bálki " Latex" dep oqıladı. Aytılıw aqırı " ex" boladı. Bul programmanıń ne ushın kerekligini bilip alaylıq. Onıń ushın Word hám LaTex programmalarınıń artiqmashiliq hám kemshiliklerin keltiremiz.

Word programmasında tekst teriw hám tekstti redaktorlaw ańsat. Onıń funksiyaları júdá kóp. Lekin tiykarǵı kemshiligi bul matematika, fizika hám ximiya sıyaqlı pánlerge tiyisli materiallardı jazıwda fayl kólemi azmaz úlkenlegen sayin onı kótere almay qaladı (ápiwayılastırıp aytqanda ). Sebebi, teksttiń tiykarǵı bólegi formula hám súwret (sızılma ) lardan ibarat boladı. Nátiyjede kóp betli fayldı bólek kishi betli fayllarda jazıp, pdf ga konvertatsiya qilgach olardı óz-ara qosıw arqalı bir faylǵa aylandırıw kerek boladı. Bunnan tısqarı formula jazıwǵa waqıt kóp ketedi.
LaTex de bolsa bir fayldı ózinde islew múmkinshiligi bar. Shaxsan ózim ol jaǵdayda 300 betge shekem bolǵan kitaplardı jazdım. Álbette bir faylda. LaTexda ádetde kompyuter tıshqanshası júdá kem isletiledi. Barlıq buyrıqlar anglichan tilindegi komandalar menen beriledi. Yaǵnıy bul programmanıń óz tili bar. Bul tap HTML tiline uqsaydı. Aldın azmaz quramalı kórinedi. Lekin keyinirek Worddan waz keshiwdi oylap qalasız. LaTex de anıq hám tábiy pánlerge tiyisli kitaplar, maqalalar, diplom jumısı, dissertatsiyalardı júdá shıraylı formatda jazıw múmkin. Házirgi kúnde sırt elde ilimiy materiallarda áyne LaTex den paydalanıladı. Bul bizde sal kemrek isletiledi. DTM test bazaları da LaTex de jazıladı.
Qısqa etip aytqanda, Word júdá zor programma. Lekin LaTex bul IDEAL bolıp tabıladı. LaTex de jazılǵan tekst shrifti Computer Modern dep ataladı.
LaTexda tıshqansha kem isletiliwin sebebin bir mısalda kóreylik. Mısalı, kvadrat teńleme jazıwda programmaǵa
Ax^2+bx+c=0
kórinisinde kiritiledi hám nátiyjede pdf faylda tiykarǵı kórinisi payda boladı. Awa aytqansha, LaTex de eki maydansha bolıp, birewine jazıladı, ekinshisinde tuwrıdan-tuwrı pdf fayl generatsiya etiledi.
Kvadrat teńleme túbirleri
x_{1, 2}=\dfrac{-b±\sqrt{b^2-4 ac}{2 a}
sıyaqlı kiritiledi hám basqa maydanshada (pdf faylda ) standart kórinisi payda boladı. Kóreyotganimizdek, bul jerde tıshqansha isletilmaydi. Wordta bolsa formula jazıwda tıshqansha júdá kóp isletiledi. Nátiyjede jazıw tezligin tómenlewine alıp keledi. Sonday eken, LaTexda jazıw tezligi juda joqarı esaplanadı.
LaTeX — hár qıylı kórinistegi hújjetlerdi jaratıw hám redaktorlaw ushın mólsherlengen makropaket bolıp, TeX programması tiykarında isleydi. Sonıń menen birge, baspa sistemalarında da qollanıladı.
Bul paket járdeminde túrli kórinistegi maqalalar, esabatlar, prezentaciyalar, bunnan tısqarı pútkil boshli kitaplardı jazıw múmkin. Ol jaǵdayda túrli matematikalıq formulalardı jazıw júdá qolay, sonıń menen birge, kesteler jaratıw, siltemeler menen islew, cifrlı hám belgili dizimler payda etiw sıyaqlı ámeller avtomatlastırılgan. Bunnan tısqarı, taǵı basqa qosımsha paketler de bar bolıp, olardıń járdeminde hújjet jaratıw anaǵurlım ańsat hám qızıqlı kóriniske keledi.
Pakettiń dáslepki versiyası 1984-jılda Lesli Lemport tárepinen islep shıǵılǵan. Házirgi versiyası LaTeX2ε dep atalǵan bolıp, 1994-jılda jaratılǵan.
Bul paket járdeminde jaratılǵan fayl keńeytpesi *. tex keńeytpege iye boladı.
Házirgi kúnde zamanagóy analitik sistemalar, mısalı, Maple, Mathematica, Maxima yamasa Reduce sıyaqlılarda jaratılǵan hújjetti *. tex formatqa ótkeriw múmkinshiligi bar.