Berdaq atindagi qaraqalpaq mamleketlik universiteti ekonomika fakulteti

Jáhán valyuta, kredit hám finans bazarları : qatnasıwshıları hám strukturalıq
Dúzilisi

Milliy qatnasıwshılar	Bazarlardıń strukturalıq dúzilisi	Xalıq aralıq qatnasıwshılar
Korporatsiyalar	valyuta bazarları, sonday-aq yevrovalyutalar bazari	Xalıq aralıq korporatsiyalar, Transmilliy korporatsiyalar
Bankler hám qánigelesken kredit-finans institutları, sonday-aq qamsızlandırıw kompaniyalari	Ssuda kapitalları bazarları : a) pul bazarı b) kapitallar bazarı v) yevrobozor	Xalıq aralıq bankler, transmilliy bankler Qánigelesken kredit-finans institutları, sonday-aq qamsızlandırıw kompaniyaları
Fond hám tavar birjalari	Finanslıq bazarlar	Eń iri fond hám tavar. Birjaları
Mámleket	Qamsızlandırıw bazarları	Altın bazarları Xalıq aralıq valyuta -kredit hám finans shólkemleri

2. 3. Jáhán valyuta bazarınıń kon'yunktura mexanizmi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
Jáhán valyuta bazarınıń kon'yunktura mexanizmi degende ádetde bul bazarda valyutalarǵa bolǵan talap hám usınıstıń qáliplesiw mexanizmi túsiniledi. Bazardıń kon'yunktura mexanizmi quramalı bolıp, onı úyreniw finanslıq dáldalshılar ushın asa zárúrli bolıp tabıladı. Sebebi bazarda, operatsiyalar ótkeriw processinde, qarar qabıllaw ushın finanslıq dáldalshılar málim bir analitik maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıwı kerek.
Rawajlanǵan mámleketlikler ámeliyatında bunday analizdiń 2 usılı, yaǵnıy fundamental hám texnikalıq analiz usılları bar.
Texnikalıq analiz - bul, tiykarınan grafiklar járdeminde, bahalardı kelesindegi háreket baǵdarın prognozlaw maqsetinde bazar dinamikasın úyreniw bolıp tabıladı. " Bazar dinamikasi" termini, texnikalıq analiz ixtiyorida bolǵan baha, kólem hám ashıq mápden ibarat 3 maǵlıwmat deregin óz ishine aladı.
Texnikalıq analiz tómendegilerge tiykarlanadı :
1) bozor barlıq zatlardı esapqa aladı ;
2) baholar háreketi tendensiyalarga bo'ysungan;
3) tarix qaytarılıp atır.
Bazar barlıq zatlardı esapqa aladı. Bul túsinik texnikalıq analizdiń túp mazmunın quraydı. Texnikalıq analizshi shama menen oylaadı, f'yuchers tavar shártnaması bahosiga tásir eta alatuǵın ekonomikalıq, siyasiy, psihologik hám hár qanday sebepler álbette óz hákisin tavar bahosida tabadı.
Bunnan kelip shıǵadıki, bazar qatnasıwshılarınan talap etiletuǵın zat - bul, bahalar háreketin qıyqımlıq menen úyreniw bolıp tabıladı. Basqasha etip aytqanda, talap hám usınıs dinamikasındaǵı hár qanday ózgeris bahalar dinamikasında sawlelenedi. Eger talap usınıstan joqarı bolsa bahalar ósedi. Eger usınıs talaptan joqarı bolsa bahalar pasayadi. Bular hár qanday ekonomikalıq prognozlastırıw tiykarında jatadı. Texnikalıq analizshi bolsa bul máselege basqasha yondoshadi hám tómendegishe pikir júrgizedi: egerde bazarda bahalar qanday da sebeplerge kóre kóterile baslaǵan bolsa, sonday eken talap usınıstan joqarı bolıp tabıladı. Sonday eken, makroekonomikalıq kórsetkishler boyınsha bazar " ho'kizlar" ushın qolaylı esaplanadı. Eger bahalar tómenlep baratırǵan bolsa ol jaǵdayda bazar " ayıwlar" ushın qolaylı esaplanadı. Talap hám usınıstıń tereń mexanizmi ol yamasa bul tavar bazarınıń ekonomikalıq tábiyaatı, bahalardıń tómenlew yamasa kóteriliw tendensiyasini belgilep beredi. Grafiklar ózinden-ózi bazarǵa tásir eta almaydı. Olar bazar daǵı házirgi waqıtta qáliplesken tómenlew yamasa ósiw tendensiyasini sáwlelendiredi. Grafiklar analizi boyınsha mutahassislar ádetde bahalar ósiwi yamasa tómenlewin keltirip shıǵarǵan faktorlardıń tereń sebeplerine óz itibarların qaratmaydilar. Kóp qallarda bahalar ózgeris tendensiyasi endigina qáliplesiwiniń dáslepki basqıshlarında yamasa kerisinshe qanday da sheshiwshi basqıshlarda bunday ózgerislerdiń sebepleri hesh kimge málim bolmawi múmkin.
Máselege texnikalıq jaqınlaw máseleni ápiwayılastıradı yamasa qopallastıradı, degen pikir payda bolıwı múmkin. Biraq " bazar barlıq zattı esapqa aladı" degen túsinik artında jatqan logika sonı anıq kórsetedi, bazarda texnikalıq analizshi qanshellilik kóp tájiriybe asırsa, joqarıda atap ótilgen túsiniktiń sonshalıq turmıslıqlıǵı kelip shıǵadı. Bunnan juwmaq mınada, bazar bahosiga tásir etiwshi hár qanday zat álbette bul bahoga óz tásirin kórsetedi. Sonday eken, bahalar dinamikasın dıqqat penen úyreniw asa zárúr bolıp tabıladı. Baha grafikları hám kópshilik qosımsha indikatorlarni analiz etken halda texnikalıq analizshi soǵan erisediki, bazardıń ózi rawajlanıwdıń itimallı baǵdarların kórsetip beredi. Bahalar háreketi tendensiyalarga boysunadı. Tendensiya yamasa trend (trend) túsinigi texnikalıq analizde tıykardı qurawshılardan biri bolıp tabıladı. Sonı jaqsı túsinip alıw kerek, bazarda júz bolıp atırǵan hár qanday ózgeris ol yamasa bul tendensiyalarga bo'ysungan bolıp tabıladı. F'yuchers bozoridagi baholar dinamikasini kórsetiwshi grafiklar dúziwden tiykarǵı maqset bul tendensiyalarni dáslepki payda bolıwı waqtıdayoq olardı anıqlap tabıw hám háreket baǵdarına muwapıq túrde sawda etiw bolıp tabıladı.
Texnikalıq analizdiń kópshilik usılları, óz tábiyaatına kóre, " trend following"
tendensiyasi ketidan ergashuvchi esaplanadı, yaǵnıy olardı funksiyaları analizshige
tendensiyani anıqlap tabıwǵa járdem beriw hám de bul tendensiyaga onıń bar ekenligi dáwiri dawamında ámel etiwden ibarat. Bahalar háreketi tendensiyalarga boysunadı degen túsinikten 2 ta juwmaq kelip shıǵadı :
1) harakatdagi tendensiya hár qanday itimalǵa kóre ózine keri bolǵan tendensiyaga aylanbay, rawajlanıwı dawam etedi;
2) harakatdagi tendensiya tokı onıń teris (keri) háreketi baslangunga shekem rawajlanıwı dawam etedi.
Joqarıdagilardan kelip shıqqan halda sawda, tap trend háreketi teris búklemge háreketi baslangunga shekem dawam etiwi kerek eken. Tariyx qaytarılıp atır. Texnikalıq analiz hám bazar dinamikasın úyreniw adam psihologiyasini úyreniw menen jaqınnan baylanıslı. Mısalı, sońǵı 100 jıl ishinde ajıratıp alınǵan hám klassifikaciyalanǵan grafik baha modelleri bazar psihologik jaǵdayınıń zárúrli qásiyetlerin sáwlelendiredi. Birinshi náwbette olar házirgi basqıshda bazarda qanday " ho'kiz" yamasa " ayiq" tendensiyalari húkimranlıǵın kórsetedi. Egerde, bul modeller ilgeri (ótken zamanda ) islegen bolsa, kelesinde de islewi múmkinligi múmkinshiligı bar. Sebebi olar jıllar dawamında ózgermeytuǵın adam psixologiyasiga tiykarlanǵan. Yaǵnıy, joqarıdagilarni basqasha tariyplasa boladı : keleshekti túsiniwdiń gilti ótken zamandı úyreniwde bolıp tabıladı. Texnikalıq hám fundamental analizdi óz-ara salıstırıwlaw. Eger texnikalıq analiz tiykarınan bazar dinamikasın úyreniw menen shuǵıllansa, fundamental analizdiń predmeti bolıp bahalar ózgeriwi yamasa shayqalıwın keltirip shıǵarıwshı, bahalardı joqarıǵa ósiw yoxud tómenge túsiwge yamasa málim bir dárejede qatıp turıwǵa májbúr etetuǵın, talap hám usınıstıń ekonomikalıq kúshleri esaplanadı.
Fundamental jantasıwda tavar bahosiga tásir etiwshi barlıq faktorlar analiz etiledi. Bul bolsa tavardıń ishki yamasa haqıyqıy ma`nisin anıqlaw ushın ámelge asıriladı. Fundamental analizdiń nátiyjelerine kóre tavardıń naǵız ózi haqıyqıy ma`nisi ol yamasa bul tavar rasında qansha turıwın sáwlelendiredi. Eger tavardıń haqıyqıy ma`nisi bazar bahosidan tómen bolsa ol jaǵdayda tavardı satıw kerek. Sebebi onıń haqıyqıy ma`nisinen kóre joqarılaw bahoda satıp alıwmoqchi. Eger, tavardıń haqıyqıy ma`nisi onıń bazar bahosidan joqarı bolsa, ol jaǵdayda tavardı satıp alıw kerek. Sebebi tavar onıń haqıyqıy ma`nisinen kóre tómen bahoda satıp alınıp atır.
Bazardı prognozlaw menen shuǵıllanatuǵın texnikalıq hám fundamental analiz, ekewi de qaysı jóneliste bahalardı háreketleniwin anıqlaw menen bir mashqalanı hal etmoqchi. Biraq bul máselege olar hár túrlı tárepden yondashadilar.
Eger fundamental analizshi bazar háreketiniń sebeplerin úyreniwshi bolsa, texnikalıq analizchini tek ǵana bul hárekettiń ózi qızıqtiradi. Yaǵnıy, texnikalıq analizshiniń maqseti bul háreket yamasa bazar dinamikasınıń bar ekenligin biliw holos. Bul háreketti keltirip shıǵarıwshı sebepler onıń ushın zárúrli emes.
Fundamental analizshi bolsa bul hárekettiń sebebin, yaǵnıy ne nátiyjesinde bul háreket yamasa dinamika júz bergenligin biliwge ıntıladı.
F'yucherslar menen shuǵıllanatuǵın kópshilik mutahassislar ózlerin fundamental yamasa texnikalıq analizshiler qatarına qosadı. Tiykarınan bolsa fundamental hám texnikalıq analizshiler ortasındaǵı parq anıq yamasa sezilerli emes.
Kópshilik fundamental analizshiler grafiklardı analiz etiwdiń baslanǵısh bilimine iye. Usınıń menen birgelikte, sonday texnikalıq analizshi joqki, fundamental analizdiń tiykarǵı qaǵıydaların bilmagan bolsın. Biraq ámelde bul 2 usıldıń bir-birine tartılıp ketiwine hesh jol qoymaytuǵın tárepdarlar bar. Gáp sonda, analizdiń bul eki usılı kóp qallarda óz-ara qarama-qarsılıqqa ushraydı. Ádetde, bazar daǵı zárúrli ózgerisler (processler) dıń eń basında bazardıń minez-qulqları fundamental analizdiń hesh bir shegarasına sig'may qaladı hám bunı tek ekonomikalıq faktorlar tiykarında túsindiriwdiń múmkinshiligi bolmay qaladı. Naǵız ózinday, ulıwma tendensiya ushın krizis jaǵdaylarda analizdiń 2 usılı bir- birinen sezilerli parıqlana baslaydı. Keyinirek qanday da basqıshda olar faza boyınsha bir-birine sáykes keledi. Biraq bunday jaǵdayda endi trendlarning uqsas háreket etiwi ushın (bazar daǵı ózgeriwge muwapıq túrde) kesh boladı.
Joqarıda atap ótilgen 2 usıl ortasındaǵı qarama-qarsılıqtıń sebebi tómendegishe bolıwı múmkin: bazar bahası barlıq málim fundamental maǵlıwmatlardı (sızılmaalishi kózqarasınan ) tezlik tárepinen asadı. Basqasha etip aytqanda, bazar bahası fundamental maǵlıwmatlardı ózib ótetuǵın indikator bolıp xızmet etedi (yamasa saw logika ).
Bazar barlıq málim ekonomikalıq faktorlardı esapqa alǵan bolsada, bahalar qanday da jańa, ele úyrenilmagan faktorlar tásirinde ózgera baslaydı.
Tariyxda bahalar ósiwi hám tómenlewiniń eń sezilerli dáwirleri, fundamental kórsetkishler kózqarasınan hesh qanday ózgeris qápelimde dáwirde baslanǵan hám de bul ózgerisler fundamental analizshilerge túsinikli bolǵan waqıtta jańa tendensiya óziniń eń joqarı shıńina etken bo'lar edi.
waqıt ótiwi menen texnikalıq analizshige grafiktı o'g'ish hám analiz ete alıw isenimi keledi. Ol az-azdan bazardı saw logikaqa tuwrı kelmewi jaǵdayına úyrenedi. Texnikalıq analizshi, búgin yamasa erteń bazar dinamikasınıń sebepleri barlıqǵa ayan bolıwın anıq biladi. Álbette bul keyinirek boladı. házir bolsa bul qosımsha isenimge waqıt jumsaw múmkin emes.
Texnikalıq analiz menen júzeki tanısıwdıń ózigine onıń fundamental analizden ústin ekenligin kórsetedi. Egerde bul eki usıldan birin tańlaw máselesi tursa ol jaǵdayda álbette texnikalıq analizdi tańlaw kerek. Sebebi birinshiden tariypga kóre ol fundamental analiz paydalanatuǵın maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Egerde bul maǵlıwmatlar bazar bahosida óz hákisin tapsa ol jaǵdayda olardı bólek analiz etiwge zárúrat qalmaydı. Sonday eken, grafiklar analizi fundamental analizdiń ápiwayılastırılgan formasına aylanadı. Ókiniw menen aytamız, fundamental analiz haqqında bunday dep bolmaydı. Fundamental analiz bahalar dinamikasın úyreniw menen shuǵıllanmaydı. Tek texnikalıq analiz menen paydalanǵan halda tavar f'yucherslar bazarında tabıslı islew múmkin.
Birinshi qarawda joqarıda atap ótilgen salıstırıwlaw onsha túsinikli emes. Biraq eger qarar qabıllaw procesin 2 strukturalıq bólekke ajratgan halda kórip chiqilsa barlıq zat túsinikli boladı :
1) vaziyatning analizi;
2) vaqtni (waqıttı ) tańlaw.
Birjada tabıslı oynaw ushın ásirese f'yuchers shártnamalarında bazarǵa kirisiw hám bazardan shıǵıw waqıtı (waqtı ) ni tuwrı tańlaw asa úlken áhmiyetke iye,. Sebebi bunda richag (leverage) nátiyjesi joqarı bolıp tabıladı.
Tendensiyani tuwrı anıqlaǵan halda pul joytıw múmkin. Girew kepilliginiń onsha úlken bolmaǵan muǵdarı (ádetde 10 procentten kem) soǵan alıp kelediki, bahalardı biz ushın saykes emes bolǵan jóneliste tegerań shayqalıwı bizni bazardan qısıp shıǵarıwı múmkin. Nátiyjede girew qarjlarınan tolıq ajralıp qalıwımız múmkin.
Salıstırıwlaw ushın fond birjasında oynap atırǵan treyder egerde bazar oǵan qarsı baratırǵanlıǵın sezsa onıń kóshesinde de bayram bolıwına ısengen halda kútiw (poylash) pozitsiyasini tańlawı múmkin. Treyder óz aksiyaları háreketin toqtatadı, yaǵnıy treyderdan ol investorga aylanadı Tavar bazarında bolsa bul hesh múmkin emes. F'yuchers shártnamaları ushın " satıp al hám ustap tur" principi ulıwma tuwrı kelmeydi. Usınıń sebepinen joqarıda atap ótilgen 2 strukturalıq bólekke qaytsak, analiz fazasında da texnikalıq analiz hám de fundamental usıldan paydalanıw múmkin (tuwrı prognozdı alıw ushın ). Bazarǵa kirisiw hám odan shıǵıw waqtın tuwrı tańlawǵa kelsek, onıń ushın tek texnik uslub kerak bo'ladi. Sonday qilib, o'z zimmasiga bozor minnetlemelerin alıwdan aldın, treyder ámelge asırıwı kerek bolǵan qádemlerdi kórip shıǵıp, dáslepki basqıshlarda fundamental analizden paydalanılǵan sonda da taǵı bir bar isenim payda etiwimiz múmkin, áyne málim bir basqıshda texnikalıq analiz ulıwma zárúr bolıp tabıladı. Texnikalıq analizdiń kúshli táreplerinen biri sonda, odan hár qanday tavar menen sawda processinde hám waqtıniń hár qanday aralıǵinda paydalanıw múmkin.

Juwmaq

valyuta bazarları - bul, talap hám usınıs tiykarında qáliplesetuǵın kurs boyınsha shet el valyutalardıń milliy valyutaǵa aldı -sotdisi orınlanatuǵın rásmiy orayları bolıp tabıladı. Jáhán finanslıq orayları - xalıq aralıq valyuta, kredit, finans operatsiyaları, qımbatlı qaǵazlar hám de altın menen pitimlerdi ámelge asırıwshı bankler hám qánigelesken kredit-finans institutları toplanuvining orayları bolıp tabıladı. Tariyxan olar milliy bazarlar negizinde, keyin bolsa jáhán valyuta, kredit, finans hám de altın bazarları jayinde payda bolǵan. Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarları tiyisli jergilikli bazarlar negizinde payda bolǵan hám milliy bazarlar olar menen jaqınnan munasábette bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń valyuta birjası respublikamızda birja bazarı esaplanadı. Milliy valyutamız -swmning nominal almasıw stul Respublika valyuta birjasında anıqlanadı. Respublikamızda swmning nominal birja stul valyutalardıń buyırtpalı sawdası tiykarında ámelge asırilatuǵın aldı - sotdi mexanizmi arqalı qáliplesedi. Usı mexanizmdiń mánisi sonda, O'RvBga aǵza bolǵan kommerciya bankleri eki xildagi buyırtpalardı birjaǵa berediler: a) AQSh dolların satıp alıw maqsetinde swmda berilgan buyurtmalar; b) AQSh dollarini sotish maqsetinde berilgan buyırtpalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Oraylıq bankning Bosh dileri buyırtpalardı qabıllawdı toqtatıw tuwrısındaǵı buyrıqtı bergennen keyin hár eki xildagi buyırtpalar boyınsha jámi nominal muǵdarlar anıqlanadı. Sonnan keyin swmda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSh dollaridagi buyırtpalar summasına bolıw jolı menen ózbek swmining 1 AQSh dollarına salıstırǵanda nominal birja stul anıqlanadı. Swmning valyuta stuldı 1 AQSh dollarına salıstırǵanda anıqlanayotganligi swmning tuwrı kotirovka rejimine iye ekenliginen dárek beredi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń nominal birja stul kommerciya bankleriniń shet el valyutalardaǵı aktiv hám passivlarini qayta bahalaw, boj esabi hám de finanslıq hám statistikalıq esabatlardı júrgiziw, xojalıq jurgiziwshi sub'ektler valyuta tushumlarining málim bólegin májburiy tártipte satıwda qollanıladı. Rawajlanǵan shet el mámleketlerdiń ámeliyatında, atap aytqanda, AQSh, Yaponiya, Kanada mámleketleriniń ámeliyatında milliy valyutanıń stul fiksing formasında anıqlanatuǵın bazar mexanizmine tiykarlanadı. Usı mexanizmdiń mánisi sonda, maklerlar hám kommerciya bankleri dilerlari qatnasıwında kún dawamında ámelge asırilatuǵın valyuta sawdası processinde qáliplesken talap hám usınıs tiykarında, operatsion kúnniń anıq bir waqtında, milliy valyutanıń shet el valyutalarǵa salıstırǵanda birja stul anıqlanadı. Operatsion kúnniń anıq bir waqtında milliy valyuta stuldıń anıqlanıwı fiksing dep ataladı.
Birjadan tısqarı valyuta bazarı banklararo bazar bolıp tabıladı. Bunda valyuta sawdası kommerciya bankleri dilerlarining telefon yamasa internet arqalı sóylesiwleri arqalı ámelge asıriladı. Kommerciya bankleri spred formasında, yaǵnıy valyutalardı satıw stul menen satıp alıw stul ortasındaǵı parq retinde dáramat aladılar. Bunnan tısqarı, shet el valyuta daǵı aktivlerdi qayta bahalaw, ámeldegi pitimge keri operatsiyalardı ámelge asırıw arqalı da kommerciya bankleri valyuta operatsiyalarınan dáramat aladılar.