Berdaq atinda

2. Qospa sanlıqlar. Olar birikpegen, jup, tákirar hám birikken bolıp keledi.
Birikpegen sanlıqlar tómendegishe jasaladı. a) eki sandı bir-birine qosıw arqalı payda bolǵan birikpegen sanlıqlar. Bunday sanlıqlarda aldı menen úlken san, onnan keyin kishi san aytıladı: on bes, qırıq úsh hám t.b. b) Birikpegen sanlıqlardıń ekinshi túri eki sandı bir-birine kóbeytiw arqalı jasaladı. Bunday sanlıqlarda aldı menen kishi san, onnan keyin úlken san aytıladı: eki júz, bes júz, bes mıń hám t.b. v) Birikpegen sanlıqlardıń qatarına bólshek sanlar da kiredı on besten tórt, úshten bir hám t.b.
Jup sanlıqlar muǵdarı jaǵınan bir-birine jaqın bolǵan eki sannıń juplasıwınan jasaladı: bes-altı, on-onbes, úsh-tórt hám t.b.
Tákirar sanlıqlar bir sannıń eki márte tákirarlanıwınan jasaladı: úsh-úshten, on-onnan, bir-birden hám t.b.
Birikken sanlıqlarǵa tariyxıy kóz-qarastan birigip ketken sanlıqlar kiredı alpıs, jetpis, seksen, toqsan. Altı, jeti sózlerine -pıs//-pis (burın on degen mánini ańlatqan sóz) hám seslik ózgeriske ushıraǵan on sózinen (segiz+on, toǵız+on) payda bolǵan.
Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Muǵdardı, sandı, hár qıylı qosımsha mánilerdi ańlatıwı boyınsha sanlıq úlken eki toparǵa bólinedi. 1). Sanaw muǵdarın, esaplawdı bildiretuǵın esaplıq sanlıqlar; 2) Qatarlıq tártipti bildiriwshi qatarlıq sanlıqlar.
Esaplıq sanlıqlar
1. Sanaq sanlıqlar. Uluwma abstrakt san atamasın yamasa zattıń anıq sanın bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarǵa juwap beredi. Olar ózleriniń matematikalıq tańbalarına da iye 3-úsh, 10-on, 100-júz hám t.b. Sanaq sanlıqlar sanlıqtıń basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarǵı tirek bolıp esaplanadı. Bul sózler barlıq waqıtta tek bir mánili sózler bolıp, olar bir-birine hesh waqıtta sinonim bola almaydı.
2. Jıynaqlaw sanlıqları. Zat yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, tek bir menen jeti arasındaǵı sanaq sanlıqlardan -aw//-ew affiksi arqalı jasalatuǵın sanlıqlar jıynaqlaw sanlıqları dep ataladı. Eki, altı, jeti sanlıqlarına -aw//-ew affiksleri jalǵanǵanda olardıń keynindegi dawıslı ses túsip qaladı: ek (i) +ew, alt (ı) +aw hám t.b. Olar birikpegen sanlıqlardan jasalmaydı, sonday-aq waqıt hám jas mánisin bildiretuǵın sózler menen de qollanılmaydı. Bul sanlıq zattıń sanın jıynaqlaw menen birge sheklep kórsetedi.