Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Презетация: Тундраның жайласыўы, экология, климаты, топырағы, флора-фаунасының ѳзгешеликлери көрсетиледи.
Әдебиятлар: 12,13,16
4-лекция. Тәбият пояслары ҳәм зоналары
Аннотация: Жер шарында тәбият поясларға бөлиниўи, зоналарға, климаттың, тропикалық, субтропикалық поясларға бөлиниўи, экологиялық ѳзгерислери түсиндириледи.
Жер бетиниң тәбият поясы, зонасы ең ири тәбийий-мәкан бирлигы есапланады. Географиялық зоналықты анықлаў бойынша немец илимпазы А. Гумбольдтбириншелерден изертледи. Жер бети климат зоналығы, өсимлик ҳәм ҳайўанат әлеми топырақ зоналлығына байланыслығын рус илимпазы В.В.Докучаев изертлеп, анықлап нызамлығын дәлилледи.
Географиялық поясқа ажыратыў жерлердиң геоморфологиялық, геохимиялық, топырақ, өсимликтиң өсип раўажланыўына байланыслы.
Қурғақшылықта бир неше экватор поясқа бөлинеди.(арқа ҳәм қубла ярым шар) субэкваториялық пояс, ҳәм арктикалық пояс арқа ярым шар, субантрактикалык, арктикалық пояс, қубла шарға бөлинеди. Булардың климатлық жағдайының тропикалық, субтропикалық поясларға бөлиниўи оларды зоналарға бөлип бир-бири менен бириктириўге болады. Пояс географиялық зонаға бөлинеди ҳәм климатының бир қыйлылығы менен белгиленеди. Көпшилик зоналардың атамасы өсимликлердиң раўажланыўына байланыслы болып тоғай зона, саванна ҳ.т.б. бөлинеди. Жер шарында климат өзгермели болып, зонаның майданы өзгериўи мүмкин. Бирақ алынған мағлыўматларға қарағанда полезой эрасында бул зоналарда өзгерислер дерлик болмаған.
Әсиресе қайназой эрасынан экваториал, субэкваториял зоналарда флора ҳәм фауна бойынша айтарлықтай өзгерис болмаған.
Европа ҳәм Азия континентлеринде экологиялық өзгерислер нәтийжесинде айрым маканларда зоналарда өзгерислер болмақта.
Климатлық өзгерислер тоғай зонадағы географиялық поясларда болып, зонаның орталығы өзгермекте. Тропикалық поясда тоғайдың көлеми кемейиўи менен бул зоналарда өзгеристиң пайда болыўы сезилерли. Таўлы районларда тоғай, тоғай отлаклы, тоғай қурғақшылык пояслары меннен бир катарда кургакшылык пояста дәрья әтирепинде тоғай поясы пайда болмакта.
Өсимликлердин зоналлығы. Табийий Өсимликлер озлеринин осип, раўажланыуы менен табийий поясқа, зонаға, биомга бөлинип үлкен майданды ийелейди ҳәм бул айқын көринеди. Тәбийий пояс үлкен майданға ийе болып ишки тәрепи климат, топырақ ҳ.т.б жағдайға байланыслы бөлинип турады.
Мәселен: Қарақалпақстан бир неше зонаға бөлинип, дийханшылық бойынша арқа ҳәм қубла зонага бөлинеди.