|
Birinchidan, tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi , tuslanish va turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning turlari tarixiy taraqqiyotining mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi.
Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan, arava, maktab, tosh, bola kabi so‘zlarning o‘z leksik ma’nosi bor, ammo, grammatik nuqtayi nazardan bu so‘zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini tashkil qiladi. Bu so‘zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik ma’nosi umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning grammatik formalarini tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini o‘rganadi. Bunda gap asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi.
O`zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni va o`zbek milliy darsligini yaratish masalasi.
VARIANT 22
Tilning ichki va tashqi unsurlari (lingvistik unsur, fonema, morfema, so`z, erkin va turg`un birikmalar, gap, xatboshi, period, paralingvistik unsur, kompozitsiya, imo-ishora).
F. do` Sossyur tillarning geografik hududlar bo`ylab tarqalishi, ularning shevalarga bo`linib ketishi ham tashqi tilshunoslik ob`ektlari ekanligini ta`kidlaydi. Uning yozishicha, aynan shu erda tashqi va ichki tilshunoslik orasidagi tafovut aqlga to`g`ri kelmaydigan darajada g’alati: geografik omil, bir tomondan, tilning mavjudligi bilan uzviy bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, tilning ichki qurilishiga aloqador emas.
Haqiqatan ham, - so`zini davom ettiradi muallif, masalan, o`simlik jismida o`zgarishlar tashqi omillar - tuproq, iqlim va b. ta`siri bilan bog`liq bo`lgani kabi tilning "jismi"da ham kechadigan o`zgarishlar tashqi omillarga bog`liq emasmi? Shuningdek, muayan tilning tabiiy, organik taraqqiyotini uning adabiy til kabi sun`iy shakllardan, ya`ni tashqi, binobarin, noorganik omillardan ayri o`rganish mumkini? Biz shevalar bilan bir qatorda koynelarning ham rivojlanayotganini har qadamda ko`rib turibmiz-ku [qarang: Sossyur, 60].
F.do` Sossyurga ko`ra, tashqi lisoniy, ya`ni g`ayrilisoniy asoslanib, hodisalarni o`rganish tilshunoslik uchun katta ahamiyatga ega. Biroq shunday bo`lsa ham, ularsiz tilning ichki tuzilishinè tushunish mumkin emas, deyish adashishdan boshqa narsa emas. Muallif bu fikrni o`zlashma so`zlar misolida asoslashga harakat qiladi. Haqiqatan ham, chetdan so`z olish tilda kuzatiladigan doimiy jarayon emas. Ba`zi o`lkalarda chetdan birorta ham sun`iy termin olmagan shevalar bor. Shunga asoslanib, bu shevalarda nutq me`yorlari amal qilmayapti, deyish mumkinmi?
Umuman olganda, -davom etadi do` Sossyur, u yoki bu tilning qanday sharoitlarda tarkib topganligini bilishga hech qanday zarurat yo`q. Ba`zi tillarda, masalan, Avesto yoki qadimgi slovyan tilida, hatto, qanday xalqlarning gapirgani ham noma`lum. Biroq buni bilmaslik ularni o`zida o`rganish va sodir bo`lgan o`zgarishlarni tadqiq etishga aslo monelik qilmaydi, qilmasligi ham kerak. Bu holat, tashqi va ichki tilshunosliklarni farqlash lozimligini farq qanchalik qat`iy va izchil ochib berilsa, fanimiz uchun shunchalik foydali ekanligini ko`rsatadi. Chunki ularning har biri o`ziga xos xususiyat va tahlil metodlariga ega.
Tashqi tilshunoslik, do` Sossyurga ko`ra, bir lisoniy dalilni ikkinchisining ustiga qalashtirib tashlash, pirovard natijada tizim talablari bilan o`zini urintirmasligi mumkin. Birinchidan, har bir tadqiqotchi tilning o`z hududidan tashqarida qo`llanishiga doir faktlarni o`zicha guruhlarga ajratishga haqli. Ikkinchi tomondan, shevalar bilan bir qatorda adabiy tilning yuzaga kelishiga sababchi bo`lgan omillarni o`rganishda doimo ularni quruq qayd etish bilan chegaralanish mumkin.
Ichki tilshunoslik haqida gapirar ekan, do` Sossyur bu erda ixtiyoriy harakat, dalillarni o`zicha guruhlash mumkin emasligini ta`kidlaydi. Chunki til - faqat o`z tartibiga bo`ysunadigan tizimdir [Qarang: Sossyur, 61]. O’z fikrini asoslash uchun muallif tilni shahmot o`yiniga qiyosladi: shahmotda nimaning tashqi va nimaning ichki ekanligi ko`zga yaqqol tashlanib turadi: «То, что эта игра пришла в Европу из Персии, есть факт внешнего порядка; напротив, внутренним является все то, что касается системы и правил игры. Если я фигуры из дерева заменю фигурами из слоновой кости, то такая замена будет безразлична для системы; но если я уменьшу или увеличу количество фигур, такая перемена глубоко затронет «грамматику» игры. Такого рода различение требует, правда, известной степени внимательности, поэтому в каждом случае нужно ставить вопрос и природе явления и при решении его руководствоваться следующим положением: внутренним является все то, что в какой-либо степени видоизменяет систему» [Sossyur, 61].
Til va nutq (til tilshunosligi, nutq tilshunosligi, nutq faoliyatini o`rganishga doir masalalar, tilning jamoaviy, nutqning esa individual xarakterda ekanligi).
F. do` Sossyurning hayoti va ijodi. (Tug’ilgan yili va joyi. Ajdodlari. Bolalik yillari. O’qigan joylari. Lingvistik ta’limoti).
F.do` Sossyur ta’limotida til falsafasi (til va tafakkur, ularning o`zaro munosabati masalasi do` Sossyur, Kurtene, Krushevskiy talqinida).
O`zbekiston Respublikasining “Lotin alifbosiga asoslangan yangi o`zbek yozuvi to`g`risida”gi Qonuni va shu alifboning milliy o`zbek tili talaffuziga mosligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
