Ббк международный научно-образовательный

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

69 
ФИО автора:
G’aniyeva Dilrabo Aliyevna
Название 
публикации:
O’QUVCHILARNING 
GEOMETRIK 
TASAVVURLARINI SHAKILLANTIRISHDA AMALIY ISHLAR HAMDA 
GEOMETRIK MATERIALLARNING MOHIYATI VA UNI O’QUV 
JARAYONIDA TUTGAN O’RNI 
Boshlang’ich sinflarda qaysi geometrik tushuncha va figuralar bilan o’quvchilarni 
tanishtirishimizni va ular bu mavzular yuzasidan qanday bilim, ko'nikma va 
malakalarga ega bo’lishlari kerakligiga to’xtalib o’tdik. Navbatdagi bo’limda 
ushbu geometrik mavzular bo’yicha qanday amaliy ishlar olib borish mumkinligiga 
to’xtalib o’tamiz, I, IV sinf matematika darsliklaridan misollar keltiramiz. 
Nuqta,to'g’ri va egri chiziqlar, to'g’ri chiziq kesmasi. 
Nuqta bilan o’quvchilar I sinfda, o'qitishning birinchi qadamlaridanoq tanishadilar. 
Raqamlar yozishga tayyorgarlik ko’ra turib, o'quvchilar o’qituvchi ko'rsatganidek, 
quyidagi amaliy topshiriqni bajaradilar: nuqtani katakning o’ratsiga qo'ying 
(katakning pastki chap burchagiga,katak tomonlaridan birining o’rtasiga va h.k.); 
qo'yilgan nuqtalarni namuna bo’yicha birlashtiring. 
Masalan: Nuqtani katakning o’rtasiga, katakning o’ng burchagiga, katak pastki 
tomonining o’rtasiga qo’ying va ushbu nuqtalarni ketma – ketlik bilan 
birlashtiring. 
To’g’ri chiziq bilan tanishgandan so’ng, o’quvchilar nuqtani to’g’ri chiziqqa 
qo'yishni berilgan 1,2,3, ta nuqtalardan to’g’ri chiziq o’tkazishni nuqtani to’g’ri 
chiziqqa nisbatan vaziyatini aniqlashga ham aynan shu amaliy ish yordam beradi. 1 
– sinfda Nuqta. Chiziqlar. Kesma. Siniq chiziq mavzusini (83-bet. Matematika) 
o’rganish jarayonida chiziqlar to’g’ri va siniq chiziqlarga bo’linishini aytib o’tiladi 
va rasmda ko’rsatilganidek nuqtalar qo’yiladi va shu nuqtalardan to’g’ri chiziq 
o’tkazishni aytib o’tadi. Bir to’g’ri chiziqda yotgan nuqtadan o’tgan chiziq to’g’ri 
chiziqni, bir to’g’ri chiziqda yotmagan nuqtalardan o’tgan chiziq siniq chiziq 
ekanligini farqlab oladi va quyidagi amaliy ishlarni bajaradi. 

---

70 
Daftaringizga istalgan uchta ixtiyoriy nuqta qo’ying va ular orqali avval 
istalgancha to’g’ri chiziq o’tkazing. 
Bu vaziyatda ikki xil hol bo’lishi mumkin. Bir to’g’ri chiziqda yotgan 3 ta nuqta, 
bir to’g’ri chiziqda yotmagan 3 ta nuqta. 
To’g’ri chiziq kesmasi bilan tanishilgandan so’ng, shunga o’xshash topshiriqlar 
nuqta va kesma bilan bajariladi. 
Masalan: uzunligi 6 sm, 3 sm bo’lgan kesmalarni chizing va taqqoslang. 
6 sm 
3 sm 
(6-misol, 88-bet, 1-sinf matematika) 
Ushbu amaliy ish orqali avval 2 ta nuqta qo’yadilar va nuqtalarni birlashtirib 
kesma yasaydilar. 
Ko’pburchaklarni yasab, ularning elementlari bilan tanishayotganda o’quvchilar 
ko’pburchakning uchlari nuqtalar chizishni bilib oladilar. 
Masalan: Topshiriqlarni bajaring. 
1.
Tomoni 2 sm bo’lgan kvadrat chizing. 

---

71 
2.
Tomonlari 2 sm va 3 sm bo’lgan to’rtburchak chizing. 
II sinfda o’quvchilar nuqtalarning lotin harflari orqali belgilanishi bilan tanishadilar. 
o’qituvchi chizmada nuqtalarni farq qilish maqsadida ularni lotin alifbosining bosh 
harflari bilan tushuntiradi, masalan, D, K, M, O va h.k. Ular nuqtaning yoniga 
yoziladi. 
Uzunligi 3 sm bo’lgan AB kesma va uzunligi undan 2 sm ortiq bo’lgan CD kesma 
chizing. 
I sinf o’quvchilarida to’g’ri chiziq haqidagi tasavvurlar turli amaliy mashqlarni 
bajarish jarayonida shakllanadi. Bunda to’g’ri chiziq egri chiziq bilan taqqoslanadi. 
Masalan, ip (kanop) tarang qilib tortiladi, so'ngra ipni osilib (solqalanib) turadigan 
qilib bo'shatiladi; aytaylik to’g’ri yo'1 va egri (so’qmoq) yo'1 tasvirlangan rasm 
qaraladi,buklangan qog’oz varag’ini bukilish chizig’i bo’yicha qiyiladi va h.k. Har 
gal qanday chiziq-to’g’ri chiziq yoki egri chiziq hosil bo’lganligi aniqlanadi. 
Bolalar chizg’ichdan foydalanib, to'g’ri chiziqni o’tkaza olishlari lozim. 
Bunga o’xshash amaliy ishni 1-sinfda sm mavzusi bilan tanishgandan keyin 
bajaradilar. Avval kesmalarni o’lchaydilar va chizadilar. Masalan: kesmalarni 
o’lchang. 

---

72 
(1-misol, 
85-bet 
Matematika) 
Berilgan 
ni 4 sm ga uzaytiring. (3-misol, 85-bet 
Matematika) 
Amaliy mashqlarni bajarish jarayonida bolalar to’g’ri chiziqning ba'zi xossalari 
bilan tanishadilar. Masalan, nuqta orqali chiziq o’tkazishni mashq qilayotganda 
bolalar o’z kuzatishlarini umumlashtiradilar, bitta nuqta orqali istalgancha to’g’ri va 
egri chiziqlar o’tkazish mumkin; ikkita nuqta orqali bitta to’g’ri va istalgancha egri 
chiziqlar 
o’tkazish 
mumkin. 
To’g’ri chiziq kesmasi bilan ham o’quvchilar amalda tanishadilar: o’quvchilar 
o’qituvchining orqasidan to’g’ri chiziqlar hamda to’g’ri chiziq kesmalarini 
chizmalarda ko’rsatadilar va o’zlari chizadilar, kesma chegaralangan ekanligini, 
to’g’ri chiziq esa chegaralanmaganligini, qo'g’ozda uning bir bo’lagi chizilishini 
asta-sekin anglaydilar. Kesma tushunchasining mustahkamlanishiga bunday amaliy 
mashqlar yordam beradi: ikki nuqtani kesma bilan tutashtirish; bir to’g’ri chiziqda 
yotgan uchta nuqta orqali kesma o’tkazish, bunda xosil bo’lgan barcha kesmalarni 
ko’rsatish. Kesmalarni o’lchashga qadar teng va teng bo’lmagan kesmalar haqida 
tushunchalar kiritiladi, bu munosabatlarni aniqlash usuli-ustiga qo’yish 
tushuntiriladi. Keyinchalik, santimetr, detsimetr, metr va h.k. bilan tanishilganidan 
so’ng o’quvchilar kesmalarni o’lchash va chizishga doir ko’p amaliy mashqlarni 
bajaradilar. 
Ko’pburchaklarni yasash jarayonida ham uning elementlaridan biri kesma 
ekanligiga 
ishonch 
xosil 
qiladilar. 
O’quvchilar 2-sinfda kesmalarni haflar bilan belgilash bilan tanishganlaridan so’ng 

---

73 
yozma-amaliy mashqlar beriladi, bunday mashqlar boshqa kesmalarning bo’lagi 
bo’lgan kesmalarni ajrata olish, shuningdek, boshqa kesmalardan tuzilgan 
kesmalarni ajrata olish uquvini mustahkamlaydi. Masalan, chizmadagi (l-rasm) 
shakllarning har bir tomoni uzunligini o'lchang: Yozuv namunasi: BC=5sm 2mm(2-
sinf,112-b,465-m) 
Quyidagi 
shakllarni 
har 
bir 
tomoni 
uzunligini 
o’lchang: 
Yozuv 
namunasi: 
BC=5 
sm 
2 
mm. 
Asta-sekin o’quvchilar kesma bir nechta ko’pburchakning tomoni bo’lishi 
mumkinligini anglaydilar va bunga tayanib, II-IV sinflarda ko’pburchaklar ichida 
yangi figuralar hosil bo’ladigan qilib kesmalar yasashga doir mashqlar bajaradilar; 
masalan, daftaringizda shunday ikkita to’rtburchak chizing va ularda bir kesmani 
shunday o’tkazingki: a) albatta to’g’ri to’rtburchak va bitta uchburchak hosil bo’lsin 
b) bitta kvadrat va boshqa to’rtburchak hosil bo’lsin (2-rasm) (2-sinf, l15-b, 477-m. 
Matematika) 
Bunday mashqlar bolalarda fikrlash qobiliyatini va fazoviy tasavvurlarini 
rivojlantiradi, 
shuningdek, 
geometrik 
tushunchalarni 
mustahkamlaydi. 
Ko’pburchak, 
burchak, 
doira. 
Ko’pburchakning ayrim turlarini o’rganishga kirishilayotgan paytda quyidagi 
amaliy ishlarni tashkillashtirish mumkin. Bu bosqichda ko’pburchak elementlari 

---

74 
ko'rsatiladi. Masalan 3 sonini o’rganilayotganda turli uchburchaklar qaraladi. Rangli 
qalin qog’ozdan plastmassadan, yog’ochdan va h.k.lardan yasalgan uchburchak 
modellarida o’quvchilar har bir figuraning uchta tomoni, uchta uchini va uchta 
burchagini ko'rsatadilar. Keyin uchburchak modelini bolalarning o’zlari 
cho’plardan, plastilindan, qog’oz poloskalardan yasaydilar: uchburchaklarni 
daftarlarida chizadilar, uchlarini nuqtalar bilan belgilaydilar va bo'yaydilar. Bunda 
o’quvchilar uchburchakning har xil turini (teng yonli, ten tomonli, to'g'ri burchakli 
o'tkir burchakli, o'tmas burchakli uchburchaklar) qarashlarini o’qituvchi oldindan 
o’ylab qo’yishi kerak. Bu uchburchak haqida to’g’ri tasavvur hosil bo’lishiga 
yordam beradi. To’rtburchaklar, burchaklar va h.k.lar ham shu usulda o’rgatiladi. 
Bundan tashqari,bolalar ko’pburchakda tomonlar, uchlar va burchaklar soni bir xil 
bo’lishini bilib oladilar. Bu ma’lumotlarning hammasini bolalar amalda, tayyor 
modellar bilan mashqlar bajarish jarayonida, ko'pburchaklarni qirqib olish, chizish 
va modellarini yasash vaqtida o’zlashtiradilar. Modellar yasash uchun yaxshisi 
cho’plar naboridan yoki turli uzunlikdagi qog’oz poloskalardan foydalanish 
lozim,bunda kuzatishlarda teng tomonli ko’pburchaklar bilan cheklanib qolinmaydi. 
Bundan tashqari, bolalar har qanday 3ta, (4,5 ta va h.k.) cho'pdan ham tegishli 
ko’pburchakni yasash mumkin bo’lavermaydigan hollarga duch keladilar. 
Ko’pburchaklar ustida ishlash jarayonida o’quvchilar burchaklar (ko’pburchakning 
bir uchidan chiquvchi ikkita tomoni burchakni tashkil qiladi) haqida ma'lumot 
oladilar. 1-sinfda to’g’ri burchak quyidagicha tushuntiriladi: bolalar o’qituvchi 
rahbarligida to’g’ri burchak modelini yasaydilar: ular bir varaq qog’ozning 
o’rtasidan ikki marta buklaydilar va bunda hosil bo’lgan kesishivchi to’g’ri chiziqlar 
to’rtta bir xil burchak hosil qilishini aniqlaydilar. O'qituvchi bunday burchaklar 
to’g’ri burchaklar deyilishini aytadi. So’ngra bolalar qog’oz varaqlarining har 
xilligiga qaramasdan, hosil bo’lgan barcha to’g’ri burchaklar teng bo’lishini bir-
birining ustiga qo’yish yo’li bilan aniqlaydilar. Keyinchalik, burchakning turini 
aniqlash uchun chizmachilik uchburchagining (shaffof plastmassadan bo’lgani 
yaxshi) to’g’ri burchagidan foydalaniladi. (ustiga qo’yib taqqoslaydi).

---

75