Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

Bitik
diýen oba we ýap bar. Bu atlar iňňän gadymy türki sözden
emele gelipdir. VI-VIII asyr Orhon –Ýeniseý türki ýazgylarda
bitmek
işligi “ýazmak” (hat ýazmak),
bitik
diýen at hem “kitap”, “hat” ýaly
manylary aňladypdyr. Mahmyt Kaşgarynyň döwründetürkmenler 
bitigçi
sözüni “mürze”,
bitiglik
sözüni “hatdat” we “sowatly”,
bitigü
sözüni hem “syýa” manylarynda ulanypdyrlar. Ençeme türkşynas 
alymlaryň pikiriçe,
bit
we 
bitik
sözleri hytaý dilinden ilki mongol, 
soňra bolsa türki dillere aralaşypdyr.
Bitik
sözüni türki dillerden pars 
dili hem kabul edipdir.
Türki dilleriň köpüsinde 
bit
we 
bitik
sözleri häli-häzire çenli şol 
gadymy manysynda ulanylýar, ýöne yslam dinini kabul eden türki 
halklaryň birnäçesinde 
bitik
sözi hat, kitap diýen arap sözleri bilen 
çalşyrylýar. Türkmen dilinde bu söz hat-petek söz düzüminde saklanyp 
galypdyr.
Orta Aziýa, Eýran we Altyn Orda hanlyklarynda (şol sanda Buhara 
emirliginde hem) mongollardan galan
bitikçi
diýen titul bolup, ol 
“mürze”, “sekretar”, “diwanhanadaky hat-petek işlerini alyp barýan” 
diýen manylary aňladypdyr. Mongol hanlyklarynda 
bitikçi
termininden 
öň şol manyda bagşy sözi ulanylypdyr.
Hanlyklarda 
bitikçiler
uly abraýdan peýdalanypdyrlar, olara 
ýerler, ýaplar mülk edilip berlipdir. Şol ýerlere, ýaplara “Bitikçiniň 
ýeri”, “Bitikçiniň ýaby”, bitikçiniň töweregine üýşen ile-de “Bitikçiniň 
ili”, “bitikçi”, “bitik” diýiljekdigi düşnüklidir. Soňra bu at tire adyna-da
geçip gidipdir.
BOZAJY
Çowdur taýpasyny düzýän bäş uly bölümiň biri bozajylardyr. Orta 
asyrlarda olar Maňgyşlakda, Kaspiý deňziniň gündogar-demirgazyk 
kenaryndaky Bozajy (kartalarda Buzaçi) ýarym adasynda ýaşapdyrlar. 
Bu ýarym ada hem şu urugyň ady dakylypdyr. XVI-XVIII asyrlarda 
Maňgyşlakda ýaşamagyň kynlaşanlygy, galmyk, nigaý we gazak 
feodallarynyň dyngysyz çozup durmagy zerarly, beýleki türkmen 
taýpalary bilen birlikde bozajylaryň hem uly bölegi Daşhowuz 
welaýatynyň Telman we Kalinin raýonlaryna, Şagadama, Astrahana 
we Stawropol ülkesine göçmäge mejbur bolupdyrlar. Bozajy ýarym 

---

77
adasynda häli-häzire çenli şol bozajylaryň we abdallaryň wekilleri duş 
gelýär. 
Çowdur şiwesini öwrenen H.A.Maşakow we çowdurlaryň 
etnografiýasy barada dissertasiýa ýazan G.Nyýazgylyjow dagy bozajy 
etnonimini “bozhajy” sözleriniň gysgalan görnüşini hasaplaýarlar.
Ýöne beýle pikir hakykata laýyk gelmeýär, çünki türkmen diliniň 
fonetik kanunlaryna laýyklykda, hajy sözündäki h sesiniň düşürilmegi 
a çekimlisine uzynlyk bermeli (