Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

GARA, AK
Ärsarylaryň uly dört bölüminiň biri 
garalardyr
. Olaryň we 
bekewülleriň ýaşaýandygy üçin, Garabekewül raýonyna-da şu etnik 
toparlaryň atlary dakylypdyr. 
Gara
diýen urug-tireler arabaçy, garadaşly, 

---

104
gökleň, ýomut, olam, sakar, salyr, teke, çowdur, şyh ýaly ençeme 
taýpalaryň, 
ak
diýen urug-tireler hem ýomut, gökleň, teke we ärsary 
taýpalarynyň düzüminde duş gelýärler. Umuman, türki etnonimiýada 
ak
we 
gara
sözleri iňňän ýörgünli bolup, olar ikä bölünen bir taýpanyň 
ýa-da urugyň şol böleklerini tapawutlandyryjy söz hökmünde hem 
ulanylýarlar. Meselem: ak goňur—gara goňur, ak goýunly—gara 
goýunly, ak guraýyş—gara guraýyş, akman—garaman we ş.m.
Şeýle atlardaky 
ak, gara
, hatda 
gök, sary, gyzyl
ýaly reňk 
aňladýan sözleri alymlaryň aglabasy reňk bilen däl-de, şol ady göterýän 
etnik toparlaryň ýerleşýän taraplary bilen baglanyşdyrýarlar, çünki bu 
sözler dünýäniň köp dillerinde diňe reňki däl, eýsem belli-belli tarapy 
hem bildirýärler. Meselem, Altyn Orda etnonimiýasynda 
ak
sözi 
“gündogar” (Ak Orda—“gündogar Orda”), Krymda “günorta”, türki we 
mongol halklarynda 
gara
sözi “günbatar” ýa-da “demirgazyk”, 
gök
—
“gündogar”,
sary
—“merkezi” ýa-da “demirgazyk” ýaly taraplary 
aňladypdyr. Şonuň üçin, 
ak
we 
gara
sözleriniň aýyklaýan sözleriniň 
düşüp galmagy netijesinde, olaryň diňe özüniň soňra etnonime öwrülen 
bolmagy ähtimaldyr.
“Tuwa taryhynyň” awtorlary türki etnonimiýadaky 
ak
we 
gara
sözlerini gadymy gunlaryň harby tertibi bilen baglanyşdyrýarlar. Gunlar 
atly goşunlaryny dörde bölüp, olary tarap atlary bilen atlandyrypdyrlar. 
Meselem, goşunyň günbatar tarapy aklar, demirgazyk ganatyna garalar 
diýlipdir. Olar öz adyna laýyk reňkli atlary münüpdirler.
Gara diýen türkmen etnonimi Abylgazy Ärsary baýyň Zeýnelgazy 
diýen oglundan bolan agtygynyň ady hasaplaýar. Irki eýýamlarda 
gara
sözüniň “garamaýak”, “garyp-gasar il” ýaly manyny aňladandygyny, 
etnonimiň hem hut şu sözdendigini çaklaýanlar-da bar.
Türki etnonimlerde köp duş gelýän gara sözüni Orta Aziýadaky 
Garahanylar döwletiniň başynda duran garahanylar ýa-da ilekhanlar 
dinastiýasynyň 1127—1212), şu dinastiýanyň ilkiniji hökümdary 
Abdylkerim Satyk garahynyň ady bilen baglanyşdyrýan çaklamalara-da 
duş gelinýär.
Her niçik bolsa-da, biz 
gara
diýen etnik adyň juda irkidigini, onuň 
Garahandan däl, eýsem Oguz handan hem öň dörändigini güman edýäris. 
Türki hanlara olar han saýlanandan soň dürli hormatly lakamlaryň 
(Iltüzer, Bilge kagan), şol sanda olaryň degişli taýpalarynyň atlarynyň 
hem (Atatürk, Ärsary) dakylandygyny nazara alsak, Abdylkerime-

---

105
de Garahan diýen lakamyň gara diýen etnonim bilen baglanyşykly 
dakylmagynyň mümkindigini bellemekçidiris.
Gara
etnoniminiň biziň eramyzdan (Oguzhandan) has öň dörändigini 
subut edýän bir delil, ol-da tungus-manjur dillerinde gepleşýän halklaryň, 
meselem, Ýakutystanda (Sahada) ýaşaýan ewenleriň düzüminde-de 
gara
diýen urug-taýpalaryň bolmagydyr. Irki döwürlerde bu halklaryň we 
türkleriň bir ýerde ykjam oturandygy, olaryň dilleriniň hem bir kökden 
(altaý dillerinden) ýaýrandygy göz öňünde tutulsa, onda olardaky we 
bizdäki gara etnonimleriniň aslynyň birdigini çaklamak hakykatdan 
üzňe bolmasa gerek. Eger şeýle bolsa, onda bu etnonimleriň döwründen 
bäri 3000 ýyl (belki, ondan hem köp) wagt geçipdir.
Şu aýdylanlaryň üstesine ýene bir etnonimi ýatlalyň, Ärsarylarda