Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

AÝMAK
Salyr, çowdur (abdal), ärsary we käbir beýleki taýpalaryň 
düzüminde 
a:ýmaklar
diýen tirelere duş gelinýär. Bular Amyderýa we 
Murgap boýlarynda ýaşan, mundan birnäçe asyr öň bolsa Owganystana 
hem-de Eýrana göçen aýmaklaryň galyndylary bilen baglanyşykly dörän 
tirelerdir. Häzir aýmaklaryň köpüsi Owganystanyň demirgazyk-günbatar 
we merkezi böleklerinde ýaşaýarlar. Olar 4 sany uly taýpadan (halkdan) 
ybarat: jemşidiler, hazarylar, firuzkuhlar we taýmanlar. Şonuň üçinem 
bu taýpalara 
çaraýmaklar
(ýagny “dört aýmaklar”) hem diýilýär. 
Ylmy edebiýatlarda hazarylar mongol, jemşidiler bolsa pars halkyna 

---

30
degişli hasaplanýar. Ýöne weli hazarylaryň gadymy 
hazar
diýen 
türki halk bilen baglanyşykly dörän bolmagy hakykata has ýakyndyr. 
Häzirki döwürde bu taýpalaryň köpüsi täjikçe gepleşýän hem bolsalar, 
olaryň (iň bolmanda, aglabasynyň) aslynyň türki halklara degişlidigini 
unutmak bolmaz. Muny bu taýpalaryň gadymy türki aýmak diýen ady 
hem tassyklaýar. Ýokarda sanalan taýpalaryň ýa-da olaryň tireleriniň 
atlary türkmen etnonimiýasynda we toponimiýasynda köp duş gelýär. 
Meselem, Daşhowuz we Lenin raýonlarynda Jemşidi diýen obalar, 
ýaplar we gala bar. Bu ýerlerde häzir hem jemşidiler ýaşaýarlar. Murgap 
raýonynyň öňki, şu ýerdäki demir ýol stansiýasynyň bolsa häzirki atlary 
bolan Semennik toponimi hem jemşidileriň semendik diýen urugynyň 
adyndandyr. Mälim bolşy ýaly, Murgabyň ýokary akymynda we Hyratda 
jemşidiler ýaşapdyrlar. 1841—1842-nji ýyllarda Hywa hany Rahymguly 
olaryň 7600 öýlüsini Hywa etrabyna göçürýär. Hazarylaryň ady 
hydyrili 
(hyzyrili)
diýen türkmen taýpasynyň, taýmanlaryň ady hem 
taýmaz 
görnüşinde ärsarylaryň we tekeleriň urug-tire atlarynda saklanypdyrlar. 
Firuzkuh—pars dilinde “Pöwrize dagy” diýmekdir. Şeýlelikde, bu 
taýpanyň dörän ýeri hem Türkmenistan bilen baglanyşyklydyr. Gysgaça 
aýdanda, aýmaklaryň we ony düzýän 4 halkyň ählisi türkmenler bilen 
ýakyn gatnaşykda bolupdyrlar. 
Aýmak
diýen at gadymy türki – mongol sözünden emele gelipdir. 
Türki halklaryň köpüsinde bu söz “halk”, “taýpa”, gyrgyz, gazak, 
garagalpak dillerinde “ülke”, “raýon”, ýakut dilinde “familiýa”, 
“garyndaşlar topary” ýaly manylarda ulanylýar. Mongollarda-da