Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

TIRKEŞ
Salyrlaryň kyraç urugynyň
tirkeş
tiresi iňňän gadymy 
tirgeş/türgeş 
diýen uly taýpanyň galyndysydyr. Bu etnonim Demirgazyk Altaýlaryň 
tubalar taýpasynyň we gyrgyzlaryň düzüminde-de duş gelýär. VI-VIII 
asyrlarda Beýik Türk imperiýasynyň Günbatar Kaganatyndaky türkleriň 
uly taýpasyna türkeş/türgeş diýipdirler. Bu taýpa Altaýyň günbatarynda 
ýaşap, dulu (Dowlat makalasyna serediň) diýen taýpalar birleşigine 
giripdir. Olar Jetiögüz etraplarynda göçüp-gonupdyrlar. Etnonimiň asly 
türkeş bolup, ol türk sözünden we köplügi, jemi aňladýan –eş diýen 
gadymy türki goşulmadan durýar. Manysy – “türkler”.
TOWAR/TOGAR
Ärsarylaryň ýabany urugynyň 
towar
ýa-da 
togar
tiresiniň adyny iki 
hili düşündirmek mümkin.
1.Biziň eramyzdan öň Amyderýa, Murgap we Gerirud (Tejen) 
derýalarynyň boýunda ýaşan we Toharystan diýen ýurda adyny geçiren 
gadymy 
tohar
diýen halkyň adyndan. Garagalpak alymy D.Aýtmuratow 
bu etnik ady 
tuk
(tük, tüý) we 
hara
(gara) diýen türki sözlerden hasaplap, 
ony “gara saçly” diýip düşündirýär.
2.Gypjaklaryň tog taýpasynyň adyndan we –ar diýen köplük 
goşulmasyndan. Şu çaklama dogry bolsa, onda ärsarylaryň towuk (tow/
tog sözünden we –uk diýen köplük goşulmasyndan durýar), towy, togaçy, 
olamlaryň tokly tireleriniň atlaryny hem tog diýen etnik at bilen asyldaş 
hasaplamak mümkindir.

---

212
TOGTAMYŞ
Tekeleriň iki uly bölüminiň biriniň, gökleňleriň bolsa bir tiresiniň 
ady bolan 
togtamyş
etnonimini alymlar biragyzdan Altyn Orda (Ak 
Orda) hany Togtamyş diýen soltanyň (taýpabaşynyň) ady bilen 
baglanyşdyrýarlar. Bu gazaply han Maňgyşlak etraplaryny öz gol astynda 
saklan Tüýhoja oglanyň ogly bolup, ol XIV asyryň ahyrynda we XV 
asyryň başlarynda höküm sürüpdir. Şol döwürde tekeler hem şu etrapda 
ýaşapdyrlar.