Bazidioomikota filumi. Uredinales tartibi

biotiplar
, deb ataladigan bir 
nechta, alohida populyasiyalardan tashkil topishi aniqlangan. O’simliklarning 
muayyan to’plamida bir xil virulentlik-avirulentlik belgilarini namoyon qiluvchi 
biotiplar guruhi 
fiziologik irq
, deb ataladi. Fitopatologlar va seleksioner olimlar, 
ayniqsa ulardan zang kasalliklari bilan ishlaydiganlari uchun fiziologik irqlarni 

---

identifikasiya qilish juda muhim. 
G’alla ekinlarida zang qo’zg’atuvchi zamburug’larning fiziologik irqlari 
mavjudligini birinchi marta AQSh da 1917 yilda Stekmen va Pimeyzel (E.C. 
Stackman, 
F.S. Piemaisel), 
P. graminis 
f. sp. 
tritici 
bilan ikkita bug’doy navini zararlash 
tajribalarida, ko’rsatib berishgan. Keyinchalik bu formaning boshqa irqlari 
bug’doyning maxsus tanlab olingan, patogenning har xil populyasiyalari bilan sun’iy 
zararlaganda har xil infeksiya tiplarini namoyon qiladigan 12 ta differensiator 
navlari to’plamlari yordamida aniqlangan. 2007 yilgacha 
P. graminis 
f. sp. 
tritici 
formasining taxminan 350 ta irqi aniqlangan. Shu bilan birga, bu metod 
tadqiqotchilar 

---

irqlarning genetik tuzilishini aniqlashiga imkon bermaydi. Shu sababdan keyingi 
yillarda 
P. graminis 
f. sp. 
tritici 
formasining irqlarini identifikasiya qilishning yangi 
sistemasi ishlab chiqilgan. Bu sistemada bug’doyning har biri bitta chidamlilik 
geniga ega bo’lgan monogen liniyalari qo’llaniladi. Bu sistema X. Florning zig’ir 
zangini qo’zg’atuvchi zamburug’ (
Melampsora lini
) bilan o’tkazgan tajribalari 
natijalarini tahlil qilib yaratgan, bir-genga-bir-gen nazariyasiga asoslangan. Uning 
mohiyati shundaki, zig’ir o’simligining zangga javob reaksiyasini belgilaydigan har 
bir geniga patogenning bitta komplementar geni mavjud bo’ladi. Keyinchalik g’alla 
ekinlarining zang kasalliklarini qo’zg’atuvchi zamburug’larda ham ayni shunday 
munosabatlar mavjud ekanligi aniqlandi va bu nazariya hozirgi davrda ham 
patogenlar hamda ularning xo’jayin o’simliklari oralaridagi munosabatlarni 
tushunishga asos bo’lib xizmat qilmoqda. Zang zamburug’i va xo’jayin o’simlik 
genotiplari bir-biriga mos kelmasligi patogenga muayyan darajada chidamlilik 
bo’lishiga olib keladi, mos kelishi esa chidamsizlik reaksiyasi mavjud bo’lishi va 
kasallik rivojlanishiga sabab bo’ladi. Chidamsizlik va chidamlilik reaksiyalari 
oralaridagi farqlar juda katta yoki kichik bo’lishi mumkin, ammo chidamlilik 
reaksiyalari