Bazaviy qimmatli qog'ozlaming muomala mexanizmi Obligatsiyalar haqida tushuncha. Aksiyalar haqida tushuncha

Obligatsiyalar haqida tushuncha.
Qimmatli qog ‘oz - bu, umuman olganda, real mulk, mulkiy huquq yoki maxsus huquq shaklidagi bazisga ekvivalent (“egiz-analog”, o'hshash) qiymatga va narxga, parametr va xossalarga ega bo'lgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy-informatsion mexanizm bilan ta’minlangan, faqat o'ziga xos bo'lgan qimmatli qog'ozlar bozoridagi munosabatlami belgilovchi, moliyaviy resurslami samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, riskli va muayyan hollarda ma’lum ko'rinish (dividend, foiz stavka, diskonta, kurs tafovut)larda daromad keltiruvchi moliyaviy instrument (vosita, pul xujjati) sifatida, har xil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo'ladigan riskli mulk (mulkiy huquq) ham kapital, aktiv va fond boyiligi ham qimmatli qog'ozlar bozori tovaridir.
Obligatsiya – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib,“majburiyat” degan ma’noni bildiradi. Obligatsiya chiqargan tashkilot (emitent) qarzdor rolida qatnashadi. Aksiya va obligatsiyalarni investitsiya qimmatli qog‘ozlari deb atashadi. Obligatsiyalar aksiyalardan farq qiladi. Bular quyidagilar:Aksiyani sotib olgan aksiyador, korxona mulkining bir qismiga egalik qilish huquqiga ega bo‘lsa, obligatsiya sotib olgan sarmoyador buday huquqga ega bo‘la olmaydi, u faqat kredit beruvchi sifatida qatnashadi. Bundan tashqari, obligatsiya faqat unda ko‘rsatilgan muddatda amal qiladi va shu muddatda daromad (foiz) keltiradi.
Obligatsiya odatda o‘z egasiga oldindan belgilangan foiz keltiradi. Aksiyadorlik jamiyati obligatsiyasi uning egasiga mazkur jamiyatining umumiy yig‘ilishida ovoz berish huquqini bermaydi, lekin obligatsiyalarning nisbatan ustunligi ham bor. Obligatsiyalarni sotib olish aksiyalarni sotib olishga nisbatan kamroq xatarli ish hisoblanadi. Chunki, kompaniya (emitent) qashshoqlikka uchragan holda obligatsiya egasi kreditor sifatida nafaqat oddiy aksiyalar, balki imtiyozli aksiyalarning egalaridan ham oldinq arzlarini olish huquqiga egadir.
Obligatsiyalarni chiqarishdan maqsad ham davlat ichki qarzini pul emissiyasi hisobiga emas, balki bozor munosabalariga tayangan vositalar yordamida, ya’ni qimmatli qog‘ozlar chiqarish yo‘li bilan qoplashni ko‘zda tutadi. Bu esa pul qadrsizlanishi darajasini pasaytirishga imkon beradi. Bundan tashqari, korxonalar vaqtinchalik bo‘sh mablag‘larini muomalaga kiritish evaziga qo‘shimcha daromad oladi. Markaziy bank obligatsiyalar yordamida pul-kredit siyosatini o‘tkazishda ham foydalaniladi. Markaziy bank ikkilamchi bozorda obligatsiyalarni xarid qilish yoki sotish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshira turib, muomalada bo‘lgan pul muassasasi hajmini tartibga solib turadi.
Obligatsiyalar oddiy va yutuqli, foizli va foizsiz (maqsadli), erkin muomalada yuritiladigan yoki muomala doirasi cheklangan qilib chiqarilishi mumkin. Maqsadli obligatsiyalarning rekviziti obligatsiyalar qaysi mollar (xizmatlar) uchun chiqarilgan bo‘lsa, shu mollarni (xizmatlarni) aks ettirishi shart. Respublika ichki zayomlarining va mahalliy zayomlarning obligatsiyalar taqdim etuvchiga tegishli qilib chiqariladi. Bu zayomlar obligatsiyalarini chiqarish haqidagi qaror O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va davlat hokimiyati mahalliy organlari tomonidan qabul qilinadi. Qarorda emitent, obligatsiyani chiqarish shartlari va ularni tarqatish tartibi belgilab qo‘yilishi lozim.
Mulkchilikning boshqa shakllariga mansub korxonalarda obligatsiyalar chiqarish summasi, miqdori amaldagi qonunlar asosida belgilanishi mumkin. Xalqaro miqyosda obligatsiyalar muayyan bir muddatga chiqarilishi mumkin ya’ni:
qisqamuddatli;
o‘rta muddatli;
uzoq muddatli obligatsiyalar.