T an lab bayon yozish
M u allif K. Q osim ovaning «O na tili o‘qitish m etodikasi» darsligida
ko‘rsatilishicha, tanlab bayon yozish bayon m atnining biror qism ini tanlab
qayta hikoyalashdir. M asalan, o‘qilgan matndan faqat qatnashuvchilarning
tashqi ko‘rinishi, tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki
qatnashuvchining uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat
tasvirini hikoya qilish kabidir.
Tanlab bayon yozish yozm a bayon sifatida ham o‘tkazilad i. Tanlab
bayon yozishda m atn o ‘quvchining ko‘z oldida boNmaydi. 0 ‘quvchi
58
butun m atn m azm unini yoritib berishda qiynaladi. S huning uchun m atn
q ism larining m azm uni tugallangan bir fikrda bayon qilinadi.
Tanlab bayon y o zishda quyidagi ish tu rlarin i qo‘llash o ‘quvchilar
u ch u n foydali va qiziqarlidir. H ajm i kattagina b o ‘lgan m atn m azm u n in i
a ralash tirib b erila d i - bu esa voqeani tu sh u n ish g a va ko‘proq
tafsilo tla rn i k iritish g a im koniyat beradi. Shu usulda o ‘q u v ch ilarn in g
m antiqiy fa o liy atlarin in g ay rim tom onlari taraqqiy ettirilad i. B olalar
m aterial tan lash , un i chegaralash, m avzuni qisqaroq bayon qilishga
o ‘rgatiladi.
A yrim vaqtlarda tanlab bayon yozishda qism lararo b o g ‘lanishga
erishish
lozim .
Bayon yozishni
boshlashda m ustaqil
so‘zlarni
alm ashtirish, o ‘zicha ijod qilish o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini
o‘stiradi. Bu ishlar o‘qituvchi rahbarligida olib boriladi. Tanlab bayon
o‘tkazishda o‘quvchilar hikoyani eshitadilar va sinchiklab o‘rganadilar.
So‘ng bayonda n im a haqida to‘xtalish lozim ligi to‘g ‘risida aniq m a’lum ot
oladilar. B ayonning bu turig a «Sariq ip» m atniga oid dars nam unasi
beriladi. M atn ifodali o‘qiladi (71-bet). 0 ‘qituvchi o‘quvchilar m atn
m azm unini qay darajada tushunganliklarini aniqlash uchun ularga
savollar beradi:
«Nima uchun Karima sevindi? Ular nima qilmoqchi
edilar?»
kabi.
S hundan keyin m atnning ikkinchi qismi haqida so‘z boradi. Bu
qism da o‘quvchilarga faqat K arim aning siri ochilishi haqida yozish
kerakligi aytiladi.
0 ‘qituvchi oldindan yozuv taxtasiga yozib yopib qo‘ygan rejani
ochadi. H ikoyani boshlashdan oldin rejaning birinchi qism iga javob
o‘ylash uchun ozgina vaqt beriladi. Q isqa suhbatdan so‘ng hikoyani
tax m in an quy id ag ich a boshlash tavsiya etiladi:
«Nasibaning sariq ipi
tamom bo'lgan edi. U Karimadan ozgina ip so'radi».
Shunday qilib, o ‘quvchilar reja qism larining har biriga javob
beradilar. 0 ‘q u vchilar hikoyani ijodiy so‘zlab berishga yaxshi tayyor
bo‘lsalar, m azm u n in i to‘g ‘ridan-to‘g‘ri to‘liq so‘zlab beradilar. Bu
nam una asosida b ir necha m arta saylanm a bayon o‘tkazish m um kin.
H am m a o ‘q u v ch ilar bayonni qanday boshlash va nim a bilan
tu g a tish n i tu sh u n ib oladilar. B uning uchun o‘quvchilar reja tu zad ilar,
tu z ilg a n rejani b ir o‘quvchi yozuv taxtasiga yozadi. Shu v aq td a 2 -3
o ‘q u v chidan b ay o n n i q anday boshlam oqchi ekanligini so‘rash lozim .
59
A g ar vaqt bo‘lsa, m atnni q ay ta hikoyalatish kerak. H ikoya qilish
v aq tid a bo‘sh o‘zlash tiru v c h i o ‘q uvchilarning bayonga hozirligini
aniqlash lozim . 0 ‘qituvchi hikoyalash vaqtida ay rim o ‘q u v ch ilarn in g
q iy n alayotganini sezsa, ularg a hikoya qilish va yozish vaq tid a yordam
beradi.
R ejasi o ‘z g a rtirilg a n bay o n d a o ‘q u v ch ilar q iy n alm ay d ilar. C h u n
ki, bayon rejasin i o ‘q itu v c h in in g o‘zi v o q ean in g k etm a-k etlig ig a
q a ra b b erad i. 0 ‘q itu v ch i m atn q ism la ri o ra sid a g i b o g ‘Ia n ish d a tu -
sh u n tirilish i kerak bo‘lgan o ‘rin la r u ch rash i m u m k in lig in i h iso b g a
o lish i kerak.
A yrim vaqtlarda hikoyaning qism lari o‘rtasidagi bog‘lanishning
m uvaffaqiyatli chiqishi uchun bir-ikkita yangi so‘z qo‘shish m um kin.
To‘plam ga kiritilgan bayonning ikkinchi tu rid a uchinchi sin f
o‘quvchilari reja tuzishga o ‘rgatiladi.
H ikoya rejasini tuzish d a, avvalo, m atnni qism larga bo‘lish lozim.
B unda voqeaning izchilligiga, uning rivojlanishiga va voqealar orasidagi
o‘zaro bog‘lanishga aham iyat beriladi. B uning uchun m atn ko‘z
o‘n g im izd a bo'lishi shart. H ikoyaning har qism ini qayta-qayta o ‘qish,
u n in g m avzusini aniqlash, m atnni qism larga bo'lish, m azm uni bir-biriga
yaqin bo'lgan qism larga bitta sarlavha qo'yish talab etiladi. O 'qituvchi
tom onidan berilgan m avzuni yoritish uchun parchaning boshlanishi va
o x irin i topish kerak.
M atnlarni m ustaqil ravishda qism larga bo'lishda xatboshi m uhim
aham iyatga ega. O 'quvchilarga reja tuzish o'qish darslarida ham
o'rgatiladi. U chinchi, to 'rtin ch i s in f o'quvchilari m atnni eshitish orqali
yaxshi qabul q iladilar («O na tili» darsligidagi bayondan tashqari),
so 'n g voqealarning ketm a-ketligini aniqlash, qism lar va u lar orasidagi
chegaralanishni ko'rsatishlari kerak.
K o'pincha o'qituvchilar bayon yozdirishda o'quvchilarga reja tuzishni
yengillashtirish m aqsadida quyidagi usuldan foydalanadilar: o'qituvchi
ovoz chiqarib parchani o'qiydi, so 'n g to'xtalib, bu qism da gap nim a
h aqida ekanligini aniqlaydi va o'quvchilardan unga sarlavha qo'yishni
so'raydi. N avbatdagi p arch alar ham shu tartibda davom etadi. B unday
u sullardan faqat ay rim vaqtlardagina foydalanish m um kin.
B izningcha, reja ustida ishlash ko'proq o'quvchiga taalluqlidir.
M atnni m antiqiy tu g allan g an qism larga bo'lishda o'quvchilarni h a r xil
60
usullardan foydalanishga o‘rgatib borish kerak. B uning uchun o‘quvchilar
tom onidan qo‘yilgan (o‘ylab topilgan) sarlavhalar o‘qiladi va m uhokam a
qilinadi. M uhokam a natijasida eng yaxshi sarlavhalar variant! tanlab
olinadi va o‘qituvchi tom onidan yozuv taxtasiga yoziladi. Shunday
qilib, bayon uchun yagona reja tuziladi. Sarlavhalash za ru r ta ’lim iy ish
hisoblanadi. M aqsad - o‘quvchilar m avzu yoki m atnning sarlavhalangan
qism i m azm unini to‘g‘ri aniqlashlaridan iborat.
R asm li reja asosida bayon yozish uchinchi sinfda ham davom
etadi. B uning uchun o‘qituvchi 3 -sin f « 0 ‘zbek tili» darsligida berilgan
rasm lard an foydalanadi.
Shunday qilib, uchinchi sin f o‘quvchilari m atnning m azm uniga mos
sarlavha topishga, reja tuzishga tayyorlanadilar. A gar o‘quvchilar bu
topshiriqni bajarayotganlarida m atn ularning ko‘z oldida bo‘lsa, yana
h am yaxshi bo‘ladi. Bu o‘quvchilarning bayonga tayyorlanishdagi va
reja tuzishdagi m ustaqilligini oshiradi.
D a stlab k i d a v rla rd a sarla v h a tu zish m ash q lari ja m o a ta rtib id a
o ‘rg a n ila d i. S h u n d an k e y in reja tu zilad i.
A g ar o‘quvchilar oldida m atn boMmasa, tahlildan so‘ng m atn ikkinchi
m a rta o‘qib beriladi. M atnni o‘qishdan oldin o‘quvchilardan m atn necha
qism dan iborat ekanligi haqida fikr bildirishlari so‘raladi.
0 ‘q u vchilar uchun m atn n i qism larga bo‘lish va ularn i sarlavhalash
a n c h a m u rak k ab ish hisoblanadi. Shuning uchun bayon yozish
d a rsla rid a m atn n i q ism la rg a bo‘lishni birinchi ch orakdanoq boshlash
kerak. U shbu m aq sad d a to ‘p lam d a jam o a bo‘lib ishlash vaq tid a uncha
k a tta bo‘lm agan m atn la rn i (2 6 -4 0 so‘zlik) yozuv tax tasig a yozish
lozim . O n a tili d arsid a o ‘quvch ilar daftariga bayon m atnini
yoki
u n in g b iro r qism in i y o zd irib qo‘yish m aqsadga muvofiq.
B uning uchun o ‘qituvchi bayon m atnidan (o‘quvchiga bildirm agan
hold a) im loviy tahlil, izohli d ik tan t o‘tkazganda yoki boshqa m ashqlarda
foydalanishi zarur.
M atn yozilgan d a fta r o‘quvchilar q o lid a qoladi. U lar navbatdagi
bayon d arsida d afta rd ag i m atn ustida ishlaydilar va uni qism larga
b o ‘ladilar.
R eja tuzishga o ‘rgatishda qism larga oson b o lin a d ig a n m atnlar
tanlab olinadi. B u n g a m isol qilib «Tirishqoqvoy» (89-bet)
m atnini
keltiram iz.
61
T ir is h q o q v o y d e g a n c h u m o li b o r e k a n . U sh e rik la ri bilan ariq b o 'y id a
d o n te rib y u r g a n e k a n . B i rd a n s u v g a tu s h i b ketibdi.
T ir is h q o q v o y c h o 'k a b o s h l a b d i . S h u n d a o ld id a n u z u n o 't p o y a s i
c h iq ib qolibdi. T ir is h q o q v o y u n g a ti r m a s h i b olibdi.
B a l i q c h a l a r o 't p o y a s i n i q i r g 'o q q a s u r a b o s h la b d ila r. Uni bir g ' u m a y
o ' t g a ilintiribdilar.
T ir is h q o q v o y g 'u m a y b a r g i g a tir m a s h ib , q i r g 'o q q a chiqib olibdi.
B a l i q c h a l a r g a m in n a td o rch ilik bildiribdi.
0 ‘quvchilar yozuv taxtasidagi m atnni o‘qiydi!ar va uning m azm unini
tahlil qiladilar. 0 ‘qituvchi o‘quvchilarga hikoyaning rejasini m ustaqil
ravishda o‘zlari tu zishlarini aytadi.
0 ‘quvchilar m atn q ism larini tartib bilan o‘qib, h ar bir qism da kim
haqida yoki nim a haqida gap borayotganini aniqlaydilar.
0 ‘qituvchi qo‘shim cha savollar berish orqali o‘quvchilarning har bir
qism m azm unini aniqlashga b o ‘lgan qiziqishini oshirib boradi. «N ihol
tuzaldi» m atnini y uqoridagiga o‘xshash tarzda o‘tkaziladi. U larning har
bir qism ida yangi shaxs ishtirok etadi.
B a’zi v o q ea la rd a k e tm a -k e t alm ash ib tu ru v ch i m a tn la r bor.
B unday m a tn la r q ism la rg a b o ‘lish d a ju d a qo‘l keladi. « Q u rtla r
jo n la n d i» m a tn id a (91-bet) b c sh voqea m avjud b o ‘lib, u la r bir-
biri b ila n ch a m b a rch a s b o g ‘liq, b iri ik k in ch isid a n kelib chiqadi.
0 ‘q itu v ch i q u y id ag i sa v o lla rn i o ‘q u v ch ilarg a beradi:
«M atnda necha
xatboshi bor? Birinchi xatboshida nim a to'g'risida gapiriladi? Unga
nima deb nom qo'yish m um kin? Ikkinchi qism da m atnni tushunish
uchun nim a ju d a muhim? To'rtinchi qism uchinchi qism bilan qanday
bo langan?»
H ik o y an in g qism iga sarla v h a topish xatboshining m uhokam asi bilan
b ir v aq td a boradi. N a tijad a m a tn n i qism larga bo‘lish ishi osonlashadi.
A gar bu m atn yozuv ta x ta sig a yo zilm asa, u holda o‘qituvchi m atnni
ik k in ch i m a rta o‘qish o ld id an o‘quvchilarga shunday topshiriq beradi:
« 0 ‘ylang, h ikoyani nech a qism ga bo‘lish m um kin?»
H ikoyani qism larga an iq ajratish, faslga oid parchalarni taqqoslash
voqealarning k u tilm aganda alm ashinishi asosida bo‘lishi m um kin.
0 ‘q u v c h ila r esh itg a n m a tn la rin i a sta -se k in lik bilan q ism larg a
b o ‘lish n i o‘rg a n ib b o ra d ila r. B u n d a o ‘rg a tish n in g eng y ax sh i usu li
6 2
o ‘q u v c h ila rn in g o‘qish d a rs la rid a hosil qilgan ko‘n ik m a si - o g ‘zaki
ta sv ird ir. Shu m aq sad d a to ‘p lam d a m azm uni y o rq in ta s a v v u r tu g ‘-
d iru v ch i q ato r h ik o y a la r b e rila d i. Bayon yozish d a rsid a b arch a
ra sm la rn i ta sv irla b b e rish sh a rt em as, b u n in g iloji h am y o ‘q.
M u m k in boMgan ra s m la rn in g m a zm u n in i qisqa ifo d ala b b e rish n in g
o‘zi kifoya.
A yrim h o llard a g in a h ik o y an in g b ir qism ini to‘liq tasvirlash zarur.
3-sinfda reja xuddi 2-sinfdagidek qayta hikoyalash uchun tayanch
hisoblanadi. M atnni oldindan tayyorgarliksiz qayta hikoyalash bayon
uchun hech qanday natija berm aydi. Oldin reja qism lariga berilgan
javobni tinglash, so‘ngra un i ta h rir qilish m a’qul. 0 ‘quvchilar e’tiborini
dastlab hikoyaning qiyin ro q bo‘lgan b ir yoki ikk ita qism i m azm unini
tinglashga qaratish lozim . S hunda o‘quvchilar bu qism dagi gaplar
sonini aniq bilib oladilar. Q ay ta hikoyalash davrida ortiqcha va
im losi qiyin boMgan so‘zlar chiqarib tashlanadi. A sosiy diqqatni m atn
tiliga, sodda gaplarni ishlatishga qaratish kerak. 0 ‘qituvchi to‘plam da
qo‘shm a gaplarning ju d a k am ligini, ular ham zaru rat tu g ‘ilgandagina
ishlatilganligini bilishi shart.
H ech bo‘lm aganda, m atn n in g birinchi yoki ikkinchi qism ini
qayta hikoyalashni m u n tazam m ashq qildirish o‘quvchilarning boshqa
qism lar m azm u n in i anglash d a o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lishlarini
ta ’m inlaydi.
S hundan so‘ng to‘liq q ay ta hikoyalash har doim talab qilinaverm aydi.
Uni o‘tkazishdan oldin o ‘quvchilar e ’tiborini m atn qism larining
b o g ‘lanish usullariga qaratish lozim . B og‘lash vazifasini bajaruvchi:
to'satdan, bir kuni, o'shanda, shuning uchun, lekin, kabi
so‘zlarni
o‘quvchilar ongli ravishda tush u n ib qo‘llay bilsinlar.
B olalar o‘rto q larin in g ravon, to‘liq qayta hikoyalarini tinglar ekan,
ularga hikoya q atnashchilari nom larini aytishda bir xillik bo‘lm asligini
kuzatib borish topshiriladi. B iz to‘plam dagi ko‘p m atnlarda nom lar
sinonim larin in g o‘rin li ishlatilishi haqida o‘z m ulohazalarim izni bcrdik.
0 ‘q ituvchining o ‘zi boshqa m atn larg a nisbatan ham shunday yo‘l tutishi
m um kin. U m atn q ah ram o n in in g nom i yoki
«и»
olm oshini takrorlashdan
qutilish yo‘llariga ah am iy at beradi. B irinchi shaxsni uchinchi shaxs
bilan alm ashtirish za ru r b o ‘lganda, qahram onni qanday atashni jam oa
bo‘lib hal qilish kerak. 0 ‘q u vchilar ona tili darsida xuddi shunga oid
63
m avzularni hali o‘rganm aganlari uchun yozuv taxtasiga m um kin
bo‘lgan nom lar va so‘zlar yozib qo‘yiladi:
Zokir bola, и o'quvchi, ovchi,
yozuvchi, odam
kabi.
G ap u stid a olib b o rilad ig an ish b a’zan d arsn in g alohida b osqichini
band qilib qo‘yishi ham m u m k in . A garda bolalar gap tu zish d a qiy n a-
lib qolsalar, ularg a quyidagi u su lla r bilan yordam b erish kerak:
Do'stlaringiz bilan baham: |