Bayonlar totlam I

3 -S IN F
B A Y O N   U S T ID A   IS H L A S H
3-sinfda  yoziladigan  h am m a  bayonlarni,  asosan,  ikki  turga  bo‘lish 
m um kin.  B irinchi  turi  o‘qituvchi  tavsiya  qilgan  tay y o r  reja,  ikkinchi 
tu ri  esa  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchilar  bilan  ham korlikda  tuzilgan 
reja  asosida  yoziladi.
To‘plam dagi  m atnlarni  jo y lashtirishda  y uqoridagi  bo‘linish  usuli 
asos  qilib  olingan.  Ikki  tu rd a  bayon  yozishga  o‘rgatish  ishlari  butun 
o‘quv  yili  davom ida  olib  boriladi.
0 ‘qituvchi  o‘quvchilarga  tayyor  reja  asosida  bayon  m atnlari  ustida 
ishlash va bayon rejasini  tuzishga o‘rgatishni o‘z tizim ig a kiritadi ham da 
m atn  hajm ining  katta-kichikligiga  qarab  ularni  joylashtiradi.  Bayonga 
oid bo‘lgan  topshiriqlarni  m u rakkablashtirib boradi.  T ayyor reja asosida 
bayon  yozish  butun  o‘quv  y ilid a davom   etadi.
0 ‘qituvchi taqvim  reja tuzish d an   oldin m atn larn i tanlaydi.  M atndagi 
so‘zlar,  gaplar  ona  tilidagi  qaysi  m avzuga  ko‘proq  m os  ekanligini  ham  
aniqlaydi.  Shundan  kelib  chiqib  m atn larn i  taqvim -m avzu  rejasiga 
joylashtirish  kerak.  To‘plam da  ham   iloji  b o rich a  shu  tartibni  hisobga 
olishga  harakat  qilingan.
0 ‘qituvchi  3 -sin f o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rg atar ekan, dastur 
va  m atnlarning  m azm uni  orasidagi  b o g ‘lanish larn i  nazarda  tutadi. 
Ishni  yengillashtirish  m aqsadida  m atndagi  im lo  qoidalariga  oid  so‘zlar 
bcriladi.  Shuningdek,  kuzatishdagi,  o‘qish  darslig id ag i  m ateriallar bilan 
bayon  m atni  orasidagi  bog‘lanishni  tiklaydi.
0 ‘quvchilarning  tay y o r  reja  asosida  yozadigan  bayon  m atnlarining 
hajm i  6 0 -8 0   so‘zdan  tu zilish i  m o‘ljallanadi.  0 ‘qituvchi  bu  b o iim d a  
to‘liq  bayon  uchun  hajm i  k a tta   m atn lar  tanlaydi.  So‘ngra  saylab  yoki 
tanlab  bayon yozish  uchun  hajm i  katta m atn lar beriladi.  Ishning  bunday 
turi  o‘quvchilarni  to‘rtinchi  sinfda  o‘tk azilad ig an   m atn  m azm unini 
qisqartirib  yozishga tayyorlaydi.
Bo‘lim  boshida  b erilgan  bayonning  b irin ch i  tu ri,  tayyor  reja  aso­
sida,  bayon yozishda rejaning h ar bir qism iga jav o b   b ir yoki  ikki gapdan 
iborat  bo‘lishi  kerak.  Shu  bilan  b irga  reja  sarlavhasi  ko‘proq  so‘roq  gap 
shaklida  bo‘lsa  m aqsadga  muvofiqdir.  B u  ish  usuli  ikkinchi  sinfda 
ham   qo‘llanilgan.  Bunday  m atn lar  m u m k in   q a d a r  yozuv  taxtasida yoki 
qog‘ozda  berilishi  lozim.
55

---

M atnning  rejasi  qism lar  va  uning  m azm uniga  m uvofiq  bo‘lishini 
o‘quvchi  doim   o‘z  diqqat  m arkazida  tutishi  zarur.  B oshqacharoq 
aytganda,  u  reja  bandiga  javob  nechta  gapdan  iborat,  qaysi  xat  boshi 
yoki  qaysi  gap  rejada  aniq  ifodalanm agan,  nim a  uchun  ifodalanm agan, 
yozuv  taxtasidagi  gaplardan  foydalanish  lozim ligi  ustida  bosh  qotiradi.
D astlabki  bayonlarga  tayyorgarlik  ko‘rishda  o ‘quvchilarni  m atnni 
qism larga  b o ‘lib  gapirtirishga  ko‘proq  e ’tibor  b erish  kerak  va  reja 
savollariga  sodda  gaplar  bilan  to‘g ‘ri  javob  olishga  erishish  lozim.  Shu 
bilan  birga,  bayonga  puxta  im loviy  tayyorgarlik  ko‘riladi.  Bu  bayon 
darsning o‘zida va oldingi  ona tili  darslarida  xuddi  ikkinchi  sinfdagidek 
olib  boriladi.
A sta-sekin  atov  va  ikki  tarkibli  gaplar  («Sam ad  yordam   berdi», 
«B ola  shirin»  va  boshqa  hikoyalar),  shuningdek,  um um iy  xarakterdagi 
so‘roq  gaplardan  iborat  rejalar  beriladi.  Bu  hoi  o‘quvchilarga  doim o 
qulaylik  tu g ‘dirm aydi.  C hunki  reja  b an d larin in g   (yuqoridagidek) 
ifodalanishi  butun  xat  boshini  (qism ni)  k engaytirib  bayon  qilishni  talab 
qiladi.  B unday  reja  bo‘yicha  ishlash  o‘quvchilarga  qulay  boMishi  uchun 
bayonning  biror  qism ini  birgalashib  p u x ta  ta h rir  qilish  taqozo  etiladi. 
M asalan, 
«Eng  zo‘r  sovg‘a»  m atnidagi  rejaning  to‘rtinchi  bandida 
«O xiri  am m asi  sovg‘asini  uzatdi»  deb  berilgan.
Bu qism ga m atndagi  to‘rtta  gap javob bo‘la oladi.  B ayon  m azm unini 
o‘quvchi  ongiga  to‘liq  yetkazish  m aqsadida  quyidagicha  yordam  
beriladi.  Ushbu  parcha  (to‘rtta   gap)  oldindan  yozuv  taxtasiga  yoziladi. 
0 ‘quvchilar  parchani  ichda  o‘qiydilar,  so‘ng  h ikoya qiladilar.
R ejaning  bu  qism ida  y an a  boshqacha  ish  tu rin i  qo‘llash  m um kin. 
B erilgan  qism ga  to‘liq  javob  olishda  o‘quvchilarga  yordam chi  savollar 
beriladi.  So‘ng  yozuv  taxtasiga  yozilgan  m atn   bilan  o‘quvchilarning 
hikoyasi  taqqoslanadi. 
B erilgan  parchani 
to‘liq  bayon  qilishda 
o‘quvchilarga  shu  tarzda yo‘llanm a  berib  boriladi.
M atnning bir-ikki qism i ustida xuddi shunday m ashg‘ulot olib borish 
natijasida  o‘quvchilar,  birinchidan,  "o‘qituv ch in in g   o‘qigan  hikoyasini 
diqqat bilan  tinglashga,  ikkinchidan,  reja  sarlavhalarini puxta  o'ylashga 
va bayon  m atnini  to‘liq  q ay ta  hikoyalashga  o ‘rgatiladi.
B irinchi  yarim   y ild a  to‘liq  q ay ta  h ikoyalashga  o‘rgatish  uchun 
«Yaxshilik  yerda  qolm as»  m atni  yuzasid an   tayyorgarlik  ko‘rish  darsini 
nam una  sifatida ko‘rsatam iz.
56

---

Bayonga  tayyorgarlik  ko‘rishda  sinfdan  tashqari  o‘qish  dasrlarida 
yaxshilik qilish, bir-biriga yordam  berish haqida suhbat o‘tkazish m a’qul. 
O na  tili  d arslarida  jo ‘nalish  va  chiqish  kelishiklari  qo‘shim chalarining 
yozilish  qoidasi  eslatiladi. 
Holatga, falokatdan,  tuzoqqa
  so'zlari  m ashq 
qilinadi.