Baxtiyor mengliyev

 
 
Leksema va so‘zda lison va nutq munosabatining aks etishi.
 
Leksema lisoniy birlik bo‘lsa, so‘z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy 
birlik.  Shuning  uchun  leksema  barcha  lisoniy  birliklarga  xos 
bo‘lgan tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so‘z esa 
nutqiy  birliklarning  tayyor  emaslik,  individuallik,  ixtiyoriylik 
belgilariga ega. 
Leksemaning  tayyorligi  va  so‘zning  tayyor  emasligini 
dalillovchi  asosiy  belgidan  biri  –  uning  nutqda  namoyon  bo‘lishi 
uchun tayyor bo‘lishi, so‘zlovchi uni nutqda faqat ishga solishi.  
Кo‘rinadiki,  leksema  ma’lum  bir  tilda  so‘zlashuvchilar  ongida 
shakl  va  mazmunning  yaxlitligi  sifatida  nutqqa  chiqishga  shay 
bo‘lib  turadi,  nutq  jarayonida  hosil  qilinmaydi.  Masalan,  o‘zbek 
tilida  so‘zlashuvchilarning  ongida,  deylik 
stol
, 
ona
, 
ruchka
, 
bormoq
, 
qizil
, 
o‘n
  leksemalari  borliqdagi  biror  narsa,  predmet, 
harakat,  miqdor,  belgi  kabini  ifodalovchi  ongdagi  tushunchaning 
118

---

in’ikosi  sifatidagi  ma’nolari  bilan  tayyor  bo‘lib,  so‘zlovchining 
“buyrug‘i”ni  kutgan  holda  turadi.  So‘zlovchiga  u  ajdodlar 
tomonidan  shakliy  va  mazmuniy  yaxlitlik  sifatida  “meros  qilib 
qoldirilgan”. So‘zlovchi uning na shakl, na ma’no tomonini hamma 
uchun  umumiy  qilib  o‘zgartira  oladi.  Ularni  nutq  jarayonida 
boshqa  bir  ma’noda  qo‘llashi  mumkin,  xolos.  Lekin  til  jamiyati 
ongida  mazkur  shakl  bu  ma’noni  ifodalashga  xoslanmaganligi 
uchun  u  umumiylik  va  barqarorlik  xossasiga  ega  bo‘la  olmaydi. 
Masalan, so‘zlovchi 
haykal
 leksemasini “asar” ma’nosida qo‘llashi 
mumkin: 
Mening