Baxtiyor mengliyev

grammatik  ma’no
  deyiladi.  Masalan,  [-
ni
] 
tushum kelishigi morfemasining grammemasi  – “
oldingi mustaqil 
so‘zni  keyingi  fe’lga  tobelash
”  lisoniy  sathda  mavjud.  Bu 
morfema  nutqdagi 
Kitobni  o‘qidim
  gapida  qo‘shimcha  sifatida 
voqelangan  bo‘lib,  uning  mazmuniy  tomoni  –  “oldingi 
kitob
 
so‘zini keyingi 
o‘qidim
 so‘ziga tobelash” grammatik ma’nosidir. 
Lisoniy  sathda 
so‘z  yasovchi
  (derivatsion) 
morfemalar
  va 
grammatik  morfemalar
  guruhi  mavjud.  Ularning  nutqdagi 
ko‘rinishlari lison va nutq bo‘linishiga mos ravishda 
so‘z yasovchi 
qo‘shimcha
 va 
grammatik qo‘shimcha
 deb nomlanadi.  
 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Yana tilning sistemaviyligi haqida 
Rus  tilshunosi  Dmitriy  Nikolayevich  Ushakov  “Til  haqidagi 
fanga  qisqacha  kirish”  kitobida  yozishicha,  so‘z  leksik  va 
grammatik  qismlarga  bo‘linishi  uchun  ikki  talabga  javob  berishi 
kerak.  Birinchidan,  grammatik  qism  ushbu  ma’nosi  bilan  boshqa 
so‘zlarga ham qo‘shilib kelaverishi kerak. Ikkinchidan, so‘z ushbu 
ma’nosi  bilan  boshqa  grammatik  shakllarni  o‘ziga  biriktira  olishi 
kerak.  Masalan,  qo‘lim  so‘zi  qo‘l+im  tarkibiy  qismlarga  -im 
qo‘shimchasi  oyog‘im,  qulog‘im,  tirnog‘im,  barmog‘im,  sochim, 
39

---

kitobim  kabi  so‘zlarda  uchraganligi  uchungina  emas,  balki  qo‘l 
so‘zi  qo‘llar,  qo‘lni,  qo‘l  bilan,  qo‘ldek  kabi  so‘zlarga  asos 
bo‘lganligi uchun ham ajratiladi.  
Agar bu asoslardan biri bo‘lmasa ham, so‘z tarkibiy qismlarga 
ajralmaydi.  Masalan,  shilqim  so‘zidagi  -im  qo‘shimchasi  qo‘lim 
so‘zidagi -im qo‘shimchasining vazifasini bajarmaydi.  
Bitta  grammatik  shakl  birgina  so‘zga,  bir  so‘z  birgina 
grammatik shaklga ega bo‘la olmaydi. 
Olim tilning sistema ekanligini shunday asoslaydi. 
O‘tgan  asrning  20-yillarida  tilning  sistema  ekanligini 
asoslashda  bunday  yondashuvlar  kam  uchraydigan  holatlardan 
edi. Shuning uchun u o‘z davrida eng dong taratgan fikrlardan edi.