Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

Nazorat savollari 
1. Gidrosfera deganda, siz nima tushunasiz? 
2. Suvning boshqa tabiiy resurslaridan farqi nimada va uning kundalik hayotimizdagi ahamiyati 
nimada? 
3. Respublikamizning asosiy suv manbalarini sanab o’ting? 
4. Respublikamizda qancha oqar suv mavjud? 
5. Amudaryo va Sirdaryoning uzunligi, suv yigish maydoni va yillik suv hajmi haqida 
nimalarni bilasiz? 
6. Bir kishi bir sutkada shaxsiy gigiena va maishiy kommunal zaruriyatlari uchun qancha suv 
ishlatiladi? 
7. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda bir sutkada bir kishi uchun qancha suv 
sarflanadi? 
8. Qishloq xo’jaligi tarmoqlariga yiliga qancha suv sarflanadi? 
7. Respublikamiz suv resurslari qancha maydondagi yerlarni uzlashtirishga etarli? 
9. Bir gektar yerni sugorish uchun qancha suv sarflanishi lozim? 
10. Yer osti suvlaridan yiliga qancha suv foydalanishga olinmoqda? 
11. Sanoatda qancha suv sarflanadi? 
12. Suv sarflash koefficienti deb nimaga ataladi? 
Suvning sifati deganda, uni ishlab chiqarishga qo’llash yaroqligini ko’rsatuvchi fizik, 
kimyoviy, biologik va bakteriologik ko’rsatgichlarning majmun tushuniladi. 
Har bir sharoitda texnologik jarayonlarning shartlariga qarab, xom – ashyolarning tarkibi, 
qo’llaniladigan qurilmalar va tayyor mahsulotni ishlab chiqarish xususiyatlarini inobatga olgan 
holda va suvning qaysi maqsadlar uchun mo’ljallanganligiga qarab, ishlab chiqarishga 
qo’llaniladigan suvning sifati belgilanadi. 
Ba`zi paytlarda texnologik jarayonni to’g’ri amalga oshirish uchun tarkibida 10-15 g/m
3
tuz 
saqlangan, qattiqligi 0,01 mol.ekv/m
3
ni tashkil etgan va kislorodga bo’lgan ehtiyoji 2g O
2
/m
3
ga teng suv kerak bo’ladi. 
Shuni alohida ta`kidlash kerakki, ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan oqova suvlarning 
kimyoviy tarkibi bir xil emas. 
Oqova suvi – bu ishlab chiqarish va uy – ro’zg’orda yoki qishloq xo’jaligida ishlatilgan 
hamda ifloslangan hududlardan oqib o’tgan suyuqlikdir. 
Hosil bo’lishiga qarab, oqova suvlari 3 guruhlarga bo’linadi. 
1.
Uy – ro’zg’or oqova suvlari. 
2.
Atmosfera oqova suvlari. 
3.
Sanoat oqova suvlari. 
Uy – ro’zg’or oqova suvlari guruhiga hammomlardan va kimyoviy tozalash korxonalardan 
chiqadigan suvlar, oshxona va hojatxonalardagi suvlar, uylarni tozalashga ishlatilgan suvlar va 
b. kiradi. Ularning tarkibida organik moddalar 58% ni va minerallar 42% ni tashkil etishi 
mumkin. 
Atmosfera oqova suvlari – bu yog’ingarchiliklar va suv toshqini tufayli hosil bo’ladigan, 
organik va mineral moddalar bilan ifloslangan suvlardir. 
Sanoat oqova suvlari – bu suyuq chiqindilar bo’lib, ular organik va anorganik xom – 
ashyolarni qazib olishda va ularni qayta ishlash jarayonida hosil bo’ladi. 
Texnologik jarayonlarda oqova suvlarning quyidagi manbalari paydo bo’lishi mumkin. 
1.
Kimyoviy reaktsiyalar tufayli hosil bo’ladigan oqova suvlar. 
Ular, odatda, dastlabki moddalar va reaktsiya davomida hosil bo’ladigan mahsulotlar bilan 
ifloslangan bo’ladi. 
2. Xom – ashyo va dastlabki mahsulotlar bilan o’zaro birikkan yoki qayta
ishlash jarayonida erkin namlik hisobiga ajralib chiqadigan suvlar. 
3. Qurilmalar, xom – ashyo va mahsulotlarni yuvishda hosil bo’ladigan suvlar. 
4. Xiralashgan suvli eritmalar. 
5. Suvli ekstraktlar va absorberlar. 
6. Sovutish uchun ishlatilgan suvlar. 

---

77 
7. Boshqa turdagi oqova suvlar (masalan, vakuum – nasoslardan, aralashtiruvchi 
kondensatorlardan olinadigan suvlar, sig’imlar, tajhizotlar va xonalarni yuvishda hosil 
bo’ladigan oqova suvlar va boshqalar). 
Shuni alohida ta`kidlash kerakki, oqova suvlarning miqdori va kimyoviy tarkibi ishlab 
chiqarish turiga bog’liqdir. Masalan, 1 tonna kaltsiylangan soda ishlab chiqarish jarayonida 8–
10 m
3
oqova suv hosil bo’lib, uning har bir m
3
hajmida 0,70-0,80 kg kaltsiy sulfat, 20-24 kg 
muallaq zarrachalar, 50-60 kg natriy xlorid va 110-120 kg kaltsiy xlorid mavjudligi aniqlangan. 
Bir tonna xlorid kislota ishlab chiqarish jarayonida 12-13 m
3
oqova suv hosil bo’lib, uning har 
bir m
3
hajmida 0,01 kg gacha xlorid kislota qoldiqlari mavjudligi aniqlangan. Bir tonna 
nitrobenzol ishlab chiqarish jarayonida esa 50-60 m
3
oqova suvi hosil bo’lib, uning har bir m
3
hajmida 1-2 kg gacha sulfat va azot kislotlari hamda nitrobenzol qoldiqlari mavjudligi 
aniqlangan. Suvni ifloslantiruvchi ushbu moddalar qimmatbaho xom-ashyo bo’lib, ularni oqova 
suvlar tarkibidan ajratib olish va ulardan samarali foydalanish iqtisodiy yuksalish garovidir.
Oqova suvlar har xil moddalarning aralashmasidan iborat bo`lib, murakkab sistemani 
tashkil qiladi: erigan anorganik va organik birikmalar, muallaq daqal dispers va kolloid 
aralashmalar, ba`zi hollarda esa erigan gazlar (serovodorod, karbonat va boshqalar.). 
Oqova suvlarning tarkibi kimyoviy ishlab chiqarishlarning turlari va ularning texnologik 
jarayonlariga boqliqdir. Sanoatda suv ashyo sifatida erituvchi, reaktsion muhit, ekstragent yoki 
absorbent, tashuvchi (transportiruyushiy) agent, isituvchi yoki sovutuvchi (apparatlarni yoxud 
ulardagi ashyolarni), turli xildagi moddalarni yuvish uchun, moddalarni haydashda 
(peregonka), pul'palar hosil qilishda, vakuum hosil qilishda, jiqozlarni, idishlarni va boshqa 
ko`p maksadlarda ishlatiladi. Tayyor mahsulotni olish uchun butun texnologik tsiklni o`tishda 
foydalanilgan suv boshlanqich, oraliq va oxirgi maqsulotlar bilan ifloslanadi. Masalan, mineral 
o`qitlar va anorganik ishlab chiqarish korxonalaridagi oqova suvlar kislotalar, ishkorlar, har xil 
tuzlar (ftoridlar, sul'fatlar, fosfatlar, fosfitlar va boshqalar) bilan ifloslangan bo`ladi. Asosiy 
organik sintez ishlab chiqarish korxonalari – yoq` kislotalari, aromatik birikmalar, spirtlar, 
aldegidlar bilan; neft qayta ishlash zavodlarining suvlari - neft mahsulotlari, yoq`lar, smolalar, 
fenollar, sirt - faol moddalar bilan; sun`iy tola, polimer, har xil sintetik smolalar ishlab 
chiqaruvchi korxonalarning oqova suvlari - monomerlar, yuqori molekulali moddalar, polimer 
zarrachalari va boshqalar bilan ifloslangan bo`ladi. 
Keyingi vaqtlarda qishloq xo`jaligidan chiquvchi va suvga kelib qo`shiluvchi 
chiqindilarning hajmi ancha ko`paydi. Jumladan chorvachilik, parrandachilik, qishloq xo`jaligi 
maqsulotlari, o`q`itlari va har xil pestitsidlarni qayta ishlovchi korxonalardan chiquvchi oqova 
suvlar. 
Ko`pincha oqova suvlar yoqimsiz o`tkir hidga ega moddalar bo`ladi (sul'fidlar, disul'fidlar, 
vodorod sulfid va boshqalar), ba`zan esa kimyoviy korxonalarning turlariga qarab, rangli 
chiqindi suvlar oqadi. Oqova suvlarda ko`pik hosil bo`lishi, ularda sirt-faol moddalarning 
bo`lishini ko`rsatadi. 
Oqova suvlarning zararli darajasi uning ifloslayotgan moddalarni toksik (zaxarli) 
xususiyati va tarkibiga boq`liq. Oq`ir metallarning tuzlari, tsianidlar, fenollar, vodorod sulfid, 
kantserogen moddalar va qator boshqa shu kabi jinslar oqova suvlarning yuqori darajada 
zaqarlanishiga olib keladi. 
Oqova suvlarning past yoki yuqori vodorod ko`rsatgichi (PH), ya`ni ishqoriy eki kislotali 
bo`lishi quvur materiallariga, kanalizatsiya kollektorlariga va tozalovchi inshootlarning 
apparatlariga nisbatan agressiv hisoblanadi. Bulardan tashqari, chiqindi suvlarda polimerlanish 
xossalariga ega bo`lgan har xil muallaq modda va birikmalarning ko`p miqdorda bo`lishi, suv 
quvurlari va kollektorlarining qasmoqlanishiga, natijada tiqilishga olib keladi. 
Oqova suvlarning ifloslanish darajasi quyidagi ko`rsatkichlar bilan aniqlanadi: 
1. Organoleptik usul (suvning rangi, mazasi, hidi, tiniqligi). 
2. Fizik-kimyoviy (optik zichligi, ranglanishi, PH, temperaturasi, elektr o`tkazuvchanligi, 
ishqoriyligi, nordonligi, qattiqligi, oquvchanligi, zichligi, tarangligi, quruq qoldiqi va 
boshqalar). 
3. 
Эrigan organik va anorganik moddalar aralashmasining miqdori, kimyoviy-kislorodga 
bo`lgan kimyoviy extiyoj-XPK va kislorodga bo`lgan biokimyoviy extiyoj - BPK .
4. 
Daq`al dispersli kolloid zarrachalar shaklidagi aralashmalarning borligi.

---

78 
Oqova suvlarning tahlil qilish organoleptik va fizik-kimyoviy kattaliklarini aniqlashdan 
boshlanadi. So`ngra, kir aralashmalarning umumiy miqdorini quritish orqali aniqlanadi. 
Qurigan qoldiqni qizdirilganda uning miqdorini kamayishi oqova suvda organik modda 
borligini bildiradi. Ko`pincha oqova suvlarni qizdirilganda anorganik moddalar ham uchib 
ketishi mumkin, shuning uchun organik moddalarni permanganatli yoki bixromatli oksidlanish 
yo`li bilan aniqlanadi. Har ikkala usulda ham kislorodning miqdori sarf bo`layotgan 
oksidlovchi, ya`ni KMpO4 yoki K
2
Cr
2
O
7
ning miqdoriga ekvivalent bo`lishi kerak. 
Oqova suvlardagi kir aralashmalarning fazoviy-dispers tarkibiga nisbatan turlarga bo`linish 
sistemasi Ukraina Fanlar Akademiyasining akademigi L.A.Kul'skiy tomonidan taklif qilingan. 
Bu sistemaning ma`nosi shundan iboratki, sistemadagi hamma iflos aralashmalar ularning 
dispers muhitga nisbatan to`rt gruppaga bo`linishidir: 
I gruppa - oqova suvlarda 10
-5
- 10
-4
sm va undan katta zarrachalarning suvda erimaydigan 
kir aralashmalarini bo`lish. 
II gruppa - zarrachalarining kattaligi 10
-9
- 10
-7
yoki 10
-7
- 10
-5
sm bo`lgan oqova suvlar. 
III gruppa - tarkibida erigan gazlar va molekulyar -eruvchi organik moddalar bulgan oqova 
suvlar. 
IV gruppa - tarkibida ionlarga dissotsiatsiyalanuvchi moddalar bo`lgan oqova suvlar. 
Oqova suvlardagi kir aralashmalarning fazoviy dispersion xarakteristikasi xar bir gruppa 
uchun oqova suvlarning tozalash usullarini muayyan turkumiga taklif qilishga imkon beradi. 
Oqova suvlarni effektli tozalash sxemasini tanlash uchun ularni turlarga bo`lish 
zarurdir. 
Oqova suvlarni bir qancha turlarga bo`lish sistemasi bor: suvlarning texnologik jarayonda 
ishtirok etish, kir aralashmalarning fazoviy-dispers tarkibi, ifloslanish darajasi, suv havzalariga 
bo`ladigan ta`siriga qarab va boshqalar. 
Texnologik jarayonlarda oqova suvlar quyidagicha ko`rinishda bo`ladi.