Batafsil bayon etilgan

 
85 
4,2125  1  ga  teng  ekanligi  to'g'risida  ma'lumotlar  bor.  10  -asrda  Iroqda  qafiz  o'lchovi  ikki  xil 
qiymatga ega bo'lgan: birinchisi Bog'dodda qo'llanilgan katta o'lchamdagi qafiz 45 kg bug'doyga 
(yana  48,75  kg  bug'doyga)  teng  bo'lgan.  Mana  shu  ikkala  qiymatli  qafizning  o'rtacha  hajmi  60 
litrga teng bo'lgan. Qafizning ikkinchisi -Basrada qo'llanilgan bo'lib,qiymati 4,108 kg bug'doyga 
teng  bo'lgan.  Ko'p  hollarda  kichkina  o'lchamli  qafiz  katta  o'lchamli  qafizning  yarmiga  teng 
bo'lgan. Agar katta o'lchamli 1 qafiz = 48,75 kg ga yoki 60 litr hajmga teng bo'lsa, u holda kichik 
o'lchamli  1 qafiz 4,375  kg  ga, hajmi  bo'yicha esa  30 litr  ga teng ekan. 10-  asrda Eron va O'rta 
Osiyoning ba'zi viloyatlarida 1 qafiz 56,9 kg bug'doyga, demak 74 litr hajmga teng bo'lgan. 10-
asrda  Xorazmda  1  qafiz  taxminan  7,7  kg  bug'doyga,  demak  10  litr  hajmga  teng  bo'lgan. 
Ammonda 1 qafiz = 112 Qaylaja =3,15 1 hajmga, Tunisda (1330) 1 qafiz =202,176 1 hajmga ega 
bo'lgan. 
Botmon  (o'zbekcha)  -  l)O'zbekistonning  turli  yerlarida  (Xorazmdan  boshqa)  ikki  puddan 
11  pudgacha  (1  pud-16,38  kg)  bo'lgan  og'irlik  o'lchovi.  2).  Xiva  xonligida  bir  botmon  4411 
misqolga barobar keluvchi og'irlik o'lchovi;  3). Taxminan 1 desyatinaga teng bo'lgan  
N.  Ahrorovning  kitobida:  "Botmon,  mann  (  arabcha  )  og'irlik  o'lchov  birligi;  Yaqin  va 
O'rta Sharq mamlakatlarida, O‘rta Osiyoda qo'llanilib kelgan. Respublikaning ko'p viloyatlarida 
mann bilan bir xil qiymatga ega bo'lgani uchun mann ko'rinishida ham qo'llanavergan"-deb qayd 
etilgan. Hamda botmon og‘rlik o'lchov birligi batafsil yoritilgan. 
Buni  quyidagi  misollardan  ko'rish  mumkin;  13-asrda  Xorazmda  botmon  20,16  kg  dan 
40,95  kg  gacha,  Buxoro  va  Samarqandda  asosan  8  pud  (131,044  kg),  Farg'onada  8-10  pud 
(131,044-163,805  kg)  bo'lgan.  Bu  o'lchov  paxta  va  mevalarni  o'lchashda  qo'llanilgan.  1884  yil 
ma'lumotlariga  ko'ra,  Qo'qonda  1  botmon  10  pudga  ya'ni  163,805  kg  ga  teng  bo'lib,  donlarni 
o'lchashda  qo'llanilgan.  Toshkent  va  Toshkent  viloyatlarida  mann  o'rnida  ko‘proq  botmon 
ishlatilgan. Toshkent va Chimkentda 1 botmon 10,5 pudga, ya'ni 171,995 kg ga teng bo'lgan; 2) 
O'rta  Osiyoning  ko'p  joylarida  botmon  yer  yuzasini  o'lchash  birligi  sifatida  ham  qo'llaniladi. 
1botmon  yer  deganda  1  botmon  don  eqiladigan  maydon  tushuniladi.  Masalan;  Samarqandda  1 
botmon  (8  pud)  bug'doy  1,63881  gektar  yerga  sepilganligi  sababli  shunday  kattalikdagi  yer  bir 
botmon  deb  atalgan.  Hozirgi  vaqtda  botmon  taxminan  bir  gektarga  teng  sath  o'lchov  birligi 
hisoblanadi. 
Hozir  ham  ba'zi  Sharq  mamlakatlarida  botmondan  og'irlik  o'lchov  birligi  sifatida 
foydalaniladi. 
Mann  -  og'irlik  o'lchov  birligi;  juda  qadimdan  qo'llanilib  kelgan.  Dunyoning  juda  ko'p 
mamlakatlarida,  shu  jumladan  respublikamiz  hududida  qo'llanilgan.  Respublikamiz  hududida 
qo'llanilgan mann, misqol yoki qadoq, boshqa davlatlardagi mann dirhamga asoslangan. 
Manning qiymati ishlatilish joyi va davriga qarab har xil bo'lgan: Xorazmda qadimdan to 
15-asrgacha 1 mann 3 qadoq ya'ni 1,2255 kg bo'lgan, lekin ba'zi ma'lumotlarga (1 335 y) 1 mann 
=  1,188  kg.  17-asrda  1  mann  10  va  12  qadoqka  teng  bo'lgan,  masalan  1641yildan  1650-60 
yillargacha 1 mann =12 qadoq =12x0,409512=4,914kg; 
1660 yildan  1  mannn =  10    qadoq =10x0,409512=4,09512 kg =4,095'kg bo'lgan. 18 -
asrda ikki xil mann ishlatilgan; 18 qadoqqa teng   bo'lgan manni , «katta M» katta botmon, deb 
atalgan, 1 katta mann /botmon/ =18 qadoq = 18x0,409512 =7,371216= 7,371 kg bo'lgan.