Basketbol (inglizcha: basket; soʻzidan olingan boʻlib, basket savat, 'ball' toʻp) har birida beshtadan oʻyinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir

Basketbol (inglizcha: basket; soʻzidan olingan boʻlib, basket — savat, 'ball' — toʻp) har birida beshtadan oʻyinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir. Oʻyindan bosh maqsad — toʻpni qoʻl bilan oʻynagan holda 3,05 m balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar koʻproq ochko olish. Har bir jamoada beshtadan oʻyinchi ishtirok etadi. Jahondagi eng kuchli basketbol ligasi ham Milliy Basketbol Assotsiatsiyasi (MBA) dir. Liganing nomdor professional basketbolchilari 1992-yilgi Olimpiadadan boshlab AQSH t/j sharafini yirik musobaqalarda xam ximoya qilib kelmoqda. Olimpiada oʻyinlari basketbol turnirida eng koʻp AQSH t/j golib chiqqan — 12-marta, Faqatgina SSSR 2-marta (1972, 1988), Yugoslaviya (1980) va Argentina (2004) Olimpiada chempioni nomini tortib olgan. Basketbol tarixidagi eng buyuk oʻyinchilar AQSHlik Karim Abduljabbar, Lerri Berd, Medjik Djonson, Uilt CHemberlen, Uilyam Rassel, Maykl Jordon xisoblanishadi. Zamonaviy basketbol yulduzlaridan SHakil Oʻnil, Kobi Brayant, Tim Dankan, Alen Ayverson, Lebron Djeymslarni eʼtirof etish mumkin. Yevropa basketboli yulduzlaridan rossiyalik Andrey Kirilenko, germaniyalik D irk Novitski, ispaniyalik Pou Gazol, serbiyalik Predrag Stoyakovich va fransiyalik Toni Parkerlarni eʼtirof etish mumkin. SHuningdek xitoylik Yao Min va argentinalik Emmanuel Jinobili xam Dune basketbol ixlosmandlari orasida katta nufuzga ega
Hujumkor himoyachi (ing. Shooting guard, SG); uning vazifasi — uzoq masofadan toʻpni savatga tushirish. Jamoa himoyalanayotganda esa, uch ochkolik zarbalardan savatni himoya qilish. Ularni jamoaning „snayperi“ deb ham atash mumkin. Ular chaqqon va tezkor boʻlishadi. Shuningdek, yaxshi sakray olishadi. Oʻrtacha boʻyi taxminan 193-201 sm ni tashkil qiladi. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, koʻplab basketbol afsonalari, masalan, Michael Jordan, Reggie Miller, Clyde Drexler, Oscar Robertson, Jerry West, Allan Houston, Allan Iverson, Kobe Bryant, Dwayne Wade kabilar aynan hujumkor himoyachi boʻlishgan. Hozirgi kunda oʻynayotgan NBA oʻyinchilaridan James Harden va Klay Thompsonni ham alohida aytib oʻtish mumkin.
Pleymeyker (ing. Point guard, PG); Jamoaning „miya“si. Hamma hujumlar aynan shu oʻyinchi orqali boshlanadi. U maydondagi barcha oʻyinchilarning joylashuvi vaziyatini va imkoinyatlarini oʻrganib, hujum uchun kerakli yoʻnalishni tanlaydi. Toʻp bilan muomala qilish darajasi juda yuqori. Maydonni yaxshi koʻra olishadi. Himoya vaqtida esa raqib tezkor qarshi hujumga oʻtib ketishining oldini olishadi. Jamoaning boshqa oʻyinchilariga nisbatan biroz past boʻyli boʻlishi ham mumkin. Oʻrtacha boʻyi taxminan 185-195 sm ni tashkil qiladi. Bu pozitsiyada oʻynagan eng mashhur oʻyinchi bu Magic Johnsondir. U 3-marta NBAning eng qimmatli oʻyinchisi deb eʼtirof etilgan. Bunday unvonga yana Oscar Robertson, Allen Iverson, Steve Nash va Stephen Currylar erishishgan. NBA boʻyicha eng koʻp samarali toʻp uzatishlar soni 15086 ga teng boʻlib, bu natija John Stockton ga tegishli.
Kichik hujumchi (ing. Small forward, SF); vazifasi hujumkor himoyachinikiga oʻxshash, lekin boʻy jihatdan biroz balandroq boʻlishadi (oʻrtacha boʻyi taxminan 195-210 sm), shuningdek, maydonning istalgan nuqtasidan savatga toʻp tashlay oladi, raqib toʻplarini qaytarish uchun blok (ing. Block shoot) qoʻyishadi. Bu pozitsiyada oʻynaydigan mashhur oʻyinchilardan LeBron James, Kevin Durant, Skotty Pippen, Carmelo Anthony va rossiyalik basketbolchi Andrei Kirilenko larni aytib oʻtish mumkin.
Ogʻir hujumchi (ing. Power forward, PF); asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan toʻplarni qoʻlga kiritish. Shu sababli bu pozitsiyada oʻynaydigan oʻyinchilar jismonan baquvvat va chidamli boʻlishadi. Oʻrtacha boʻyi taxminan 200-215 sm ni tashkil etadi. Asosan, toʻpni savatga slem-dank koʻrinishida tushirishadi. Boshqa pozitsiyadagi oʻyinchilar, masalan, hujumkor himoyachi yoki kichik hujumchi ham bunday dankni amalga oshirishi mumkin. Lekin ogʻir hujumchilar bu zarbani mutlaqo boshqacha kuch bilan ijro etishadi. Bu pozitsiyada oʻynagan Kevin Garnett, Tim Duncan, Dirk Nowitzki, Dennis Rodman, Ben Wallace kabi oʻyinchilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Markaziy oʻyinchi (ing. Center, C); uning vazifasi — jamoa himoyalanayotganda, savatni himoya qilish va raqibga savatdan qaytgan toʻp (ing. rebound)ni qoʻlga kiritishiga yoʻl qoʻymaslik. Hujum vaqtida esa, aynan savatdan qaytgan toʻplarni raqib savatiga tushirish bilan shugʻullanishadi. Bu toifadagi basketbolchilar jamoaning boshqa aʼzolariga nisbatan boʻydorroq va jismonan baquvvatroq boʻlishadi. Jarimadan toʻpni savatga tushirishda esa, koʻrsatkichlari 70 % dan kamroq boʻladi. Oʻrtacha boʻyi taxminan 210-225 sm boʻladi. Bu pozitsiyada oʻynagan eng yorqin basketbolchilardan biri — bu Uilt Chemberlendir. Uning baʼzi rekordlari haligacha ham yangilanmagan (masalan, u bitta oʻyinda 100 ochko toʻplagan yagona oʻyinchi hisoblanadi). Shuningdek, Shaquille O'Neal, Alexsander Belov, Arvydas Sabonis, Yao Min,Dwight Howard, Patric Young, David Robinson, Kareem Abdul-Jabbar kabi oʻyinchilar ham basketbol tarixidagi eng kuchli markaziy oʻyinchilar hisoblanadi.

Basketbol o’yini

Basketbol qoidalari NBA va boshqa barcha musobaqalar o’rtasida ba’zi bir farqlarga ega bo’lib, muayyan jihatlarda biroz yaxshilanishga intiladi, biroq bu farqlar vaqt o’tib yo’qoladi.

Basketbol sudi

Basketbol maydonchasi keskin va to’siqsiz bo’lishi kerak. 28 metr uzunligi 15 metr kengligida.

Joyda bir nechta chiziqlar va belgilar mavjud bo’lib, biz ularni birma-bir tushuntirib berishimiz uchun quyidagi tasvir yordamida ularni aniqlashimiz mumkin:

Yanal chiziqlar – Ushbu chiziqlar sud tomonlarida joylashgan va o’ynash uchun tegishli zonani belgilash bilan bir xil tarzda cheklanadi.
Chegaralangan chiziq – Bu chiziq shuningdek, maydonni chegaralashga xizmat qiladi va u futbolchining o’yinni o’ynash paytida to’pni almashtirishi yoki savatchani almashtirishga majbur qiladi.
Markaziy yo’nalish – Markaziy yo’nalish maydonni yarmiga ajratish va himoya qilish zonasi va tajovuzkor qaysi jamoaga tegishli ekanligini aniqlaydi.
3 qatorlari – Ushbu chiziq orqasida yaratilgan maydonlar 3 punktiga kiritish kerak. Chiziq savatchadan 6,75 metr masofada joylashgan.
Bepul Chiqish – Bu chiziqdan erkin to’p tashlaydigan futbolchilar to’pni tashlab yuborishadi. Ishga tushirilgach, o’yinchi chetga tegmasdan oldin chiziqqa qadam bosa olmaydi.
Bepul zarbalarni aylantiring – Bepul to’plash doiralari 3,65 metr diametrga ega. Erkin to’p tashlash paytida atıcı erkin to’p tashlash doirasida qolishi kerak.
Lane Line – Ushbu chiziqlar o’yinchilarning erkin to’p tashlash paytida o’zlarini joylashtirishi va cheklangan zonani chegaralashi kerak bo’lgan joylarni ko’rsatish uchun ishlatiladi. O’yinchilar to’p tashuvchi qo’li tashlab ketgunga qadar o’z pozitsiyasini tashlab, cheklovli hududga kirishlari mumkin emas.
Markaziy doira – 3,65 metr diametrli va basketbol maydonining markazida joylashgan. Bu to’pni havoda bo’lmagan o’yinchilarning zonasi bilan chegaralanishi uchun xizmat qiladi, bu ikkala to’pning ikkalasiga tegsa ham, u erda qolish kerak

Basketbol xususiyatlari va vazifalari

Basketbol o’yinida o’yin davomida imkon qadar ko’proq ball olishni maqsad qilgan har bir futbolchi (10 egalari va 5 zahiralari) bo’lgan ikkita jamoadan iborat. Jamoani oxirida ko’proq ball bilan yutib oling.

Bu har biri 4 daqiqada 10 marta bo’linadi.

To’pni egallab olish uchun hakam tomonidan to’plangan havoda to’p bilan qaror qabul qilinadi va har bir jamoa to’pga kirishga harakat qilib, uni jamoa do’stlariga topshirish uchun o’yinchini tanlaydi. Ushbu to’p tashlash qoidalari bor, ular:

Ikkala futbolchi maydonning yarmida o’z oyoqlariga ega bo’lishi kerak;

To’pni vertikal tarzda o’ynaydi va o’yinchilar faqatgina eng baland nuqtasiga etib kelganida to’pga tegishi mumkin;
Boshqa futbolchilar ikkala futbolchining to’piga tegsa, markaziy doira tashqarisida qolishi kerak;

Basketbol qoidalari

Basketbol qoidalari hali ham etarli va har xil vaziyatlarda mavjud. Juda zerikarli bo’lishdan qochish uchun keling, ba’zi eng keng tarqalgan va muhim narsalarni sanab ko’raylik.

– Xato jarohati – Har bir jamoa 4 absentligini vaqtga to’g’ri kelishi mumkin (bu shaxsiy kamchilik bo’lib). 5ª dan kelib chiqadigan bo’lsak, o’sha davrdagi barcha shaxsiy faullar erkin jamoaga erkin chiqish huquqini beradi.

– Foullarning to’planishi – Bir o’yinchi o’yin davomida 5 faullarini to’play olmaydi. Agar shunday bo’lsa, u o’yinda emas.

– Fouls (joy) – Har safar cheklov zonasida o’tkazilganda, faul erkin to’p tashlash huquqini beradi. Agar bu tashqarida bo’lsa, jamoa faulni amalga oshirgan joyga (agar jamoa o’sha davrda faullarni to’plamagan bo’lsa) eng yaqin joyda to’pni o’ynaydi.

– Qadamlar va chiziqlar – To’pni olgandan so’ng, o’yinchi ikki qo’llab-quvvatlaydi mumkin. Agar siz uni bir oyoq orqasida olgan bo’lsangiz, qo’llab-quvvatlamasdan, bu oyoq atrofida aylanasiz. To’pni ushlab, to’pni ushlab turgandan keyin, u yana ura olmaydi.

– 3 soniya qoidasi – Jamoaning to’pga egaligida o’yinchi raqibning cheklov maydonida 3 soniyadan ko’proq vaqt qolmasligi mumkin.

– 5 soniya qoidasi – To’pni egallab turgan o’yinchi uni 5 soniyadan ko’proq vaqt davomida ushlab turolmaydi, bu bilan muddatsiz o’ynashga qodir.

– 8 soniya qoidasi – To’pni to’p bilan tenglashtiradigan jamoa 8 soniyada to’pni raqibga aylantirmoqchi. Buning ortidan siz yarmigacha qaytarib olishingiz yoki u erga o’tishingiz mumkin emas.

– 24 soniya qoidasi – To’pni egallab olgan jamoa 24 soniyada to’p tashlashni va to’pni hech bo’lmaganda savatning chetiga tegadi
O’yinchilarning pozitsiyalari
Basketbolda maydonga tushadigan futbolchilar juda oz bo’lsa-da, ularni tushunish va eslash osonroq:

Kema egasi (PG) – Bu markazda o’ynagan va harakatni boshlagan futbolchi. U jamoaning miyasi va ularda pesalar boshlanadi.

Ekstrem (SG) – Bu futbolchilarga yaqindagina yaqinroq. Odatda bu shipmanga yordam beradi yoki odatda 3 ballari belgisiga qadar ko’p ballarni beradi.
Xabarlar (PF) – Pivots odatda eng kuchli va eng kuchli o’yinchilar. Ular raqibning cheklov zonasiga va sepetaning pastki qismiga yaqinlashadilar, ko’mish uchun ko’priklar va ribaudalarni qo’lga kiritishadi.