Barkamal shaxs. Bárkámal shaxstı qáliplestiriw kategoriyalari

- puqaralıq kózqarasının quram tabıwına erisiw;

- turmısqa, miynetke, social dóretiwshilikke tayarlaw ;

- o' z-o' zini basqarıw, demokratiyalıq principlerdi ańǵarıw, Watanı hám xalıq aldında o' z juwapkerligi hám minnetin sezine biliw.

3. 
   Ulli ulamalarimizdin barkamal shaxs haqqindagi pikirleri.
   

Ullı shayır hám mámleket ǵayratkeri Alisher Nawayi bunnan bes ásir aldınraq kámal insanlar h'aqidagi táliymatın jaratqan edi. Onıń bul h'aqindag’i pikirleri tiykarınan «Mah'bub ul-qulub», «Qayrat ul-abror», «Nasoyimul muh'abbat» dóretpelerinde óz ańlatpasın tapqan. Alisher Nawayi kámal insanǵa tán ayrıqshalıqlardı, onıń páziylet hám pazıyletlerin tolıq sanap ótken. Ol «Maxbub ul-qulub» shıǵarmasında «Adam eki dúnyanıń eń áziz hám sharof maxluqidir», degen sózdi keltiredi.

A. Navaiy pikrine qaraǵanda,Jaratqannin álemdi jaratıwdan maqseti insan edi. Sonday eken, mámleketimiz keleshegi, demokratiyalıq isloh'otlar táǵdiri adamlardıń, pútkil xalıqtıń onga, mınawyati dárejesine baylanıslı. İnson ruh'iyati saw bolsa, o'zligini anglasa, shaxsqa aylanadı. Insan shaxs dárejesine kóterilse gana, yaǵniy óz ǵárezsiz pikirine, duneqarasina, anıq insaniy pazıyletlerge iye bolǵanıdagana, «demokratiya nematlarining ápiwayı tutınıwshısı emes, bálki olardıń aktiv jaratıwshısı hám h'imoyachisiga aylanadı. Sonda demokratiya puqaralıq jámiyeti tiykarların ámelde qurıw, insan h'ak-h'uquqlari hám erkinlikleriii tamenlewi múmkin boladı».

Burınǵı totalitar basqarıw princpı dáwirinde alıp barılǵan xalıqlardı jalpı máńgúrlestiriw siyasatı o'zbek xalqini xam óz tariyxınan, mádeniyatınan, manawiy quwatınan, milliy miyraslarimizdi, o'zligidan ayırıwǵa anaǵurlım ulgurdi. Sovetlar dáwirinen qalǵan bunday salmaqli «miyras» haqqında keyinirek birinshi Prezidentimiz İ. A. Karimov sonday pikir qaldiradi : «Bul basqarıw princpı óz xalqiniń tariyxın, onıń ruh'i hám úrp ádetleriii, óz áwlad -ájdadini bilmegen máńgúrlerge tayanar edi»

Uzaq jıllar dawam etken totalitar, ǵayrınsoniy ideologiyanıń jalǵız h'ukiranligi bizge boysınıwshılıqtı sińirdi. Boysınıwshılıq ózbek xalqiniń ázeliy qádiriyatları — ándiyshe, ádeplilik lipasın kiydi hám h'aqiqatni ózine isenimli búydew, óz pikirin ashıq bildiriw, jumsaq aytqanda, addepsizlikki, ándishesizlikke berildi. Bahalap qarasan demokratiya — jaqsı niyetli rostgo'ylikii, pikir erkinshigin talap etedi. Ókiniw menen aytamız, burınǵı awqam tapda bul sıyaqlı eski keselliklerden qutılmaǵan gey birewler hazirde ushramaqda.

Erkin puqaralıq jámiyetin qurıwda tariyxni, babalarımız qaldırǵan mınawy miyraslardı úyreniw hám ámelde paydalanıw muh'im ah'amiyat kásip etedi. Tariyxımız qansha kóp úyrenilse, odan búgingi mınawyat, ideologik isloh'otlar ushın sonsha kóp ámeliy usınıslar shigaberedi.

Hazreti Nawayinıń : «Azat bolıw qáleseń, ózińni azat tut», degen sózleri búgingi haqıyqatlıq menen baylanıslı emespe? Yamasa taǵı bir mısal : orta ásirler medicina ilmining bir tarmaǵı — mınawyat medicinası dep atalǵan eken. «Manawy medicina» degen bir tóbede Al-Kindi (800-860 jj.), Abu Bakr Ar-Roziy (865-925 jj.), Abu al-Farax Abu ar-Rah'mon ibn Javziy ( -1201 j.), Abu İsh'oq İroh'im ibn Yusuf Ash-Sheroziy ( — 1093 j.) sıyaqlı kóplegen Shıǵıs oqımıslıları óz kitapların jazıp qaldırǵanlar.

Pán shıpakerlik kásibii insan denesi menen baylanıslı keselliklerdiń aldın alıw hám emlew menen chug'ullangan bolsa, mınawy medicina insan kewili, sanasın, insaniy pazıyletlerdi jetilistiriwge xızmet etken. Tariyxtıń ashshı sabaqlarinan taǵı biri mınada, manawyat, etika -ádep h'ar bir insan qatti-h'areketleri, iskerligi hám talaplarining kriteryaına aylanbay turıp, jámiyet qandayda bir mashqalanı nátiyjeli h'al etiwi jáne social rawajlanıwǵa jetiwi múmkin emes. Turkiston úlkesiniń XIX ásir 70-jıllarında Rossiya imperiyasining koloniyasına aylanıwı tariyxı bunıń jaqtı mısalı bola aladı.

Xalqımız tariyxıy bul qayǵılı h'adisening kóplegen sebebin keltiriw múmkin. Biraq eń tiykarǵısı, jámiettiiń ruh'iy aylanıwǵa dus kelgeni, elga bas bolıwı kerek bolǵan h'ukmdorlardan tartıp, bay hám ulamalarǵa deyin óz jeke mápi sheńberinde oralasib qalǵanlıǵı, xalıq mápi ushın gúresgen oqımıslı adamlardıń say-h'arakatlariga qaramay, jámiyet adamları birlesa almaǵanı ekenligi, desek qáte etpeymiz. Zera, XX ásir baslarında tarixiyliq oqımıslı adamlardan biri aytqanı sıyaqlı : «İnsanning dúnyada jasamag'i ushın mal dunyege iqtiyaji bolsada, dúnyanıń ızzi hám aqırettiń saodatı ushın bolgan ilmu adebge zıyadalaw iqtiyaji bardur».

Ózbekstanda keship atırǵan demokratiyalıq ózgerislerdi jámiyet manawy jańalanıwı menen baylanıslılıǵınıń taǵı bir jih'ati bar. Áne sol baylanıslılıq birinshi Prezidentimiz İ. A. Karimovning bir qatar salalarinda hám lekciyalarında takidlangan. Ol Ózbekstan Respublikası Pánler akademiyasınıń ulıwma jıynalısında (1994 jıl 7 iyulda) sóylegen sóylewinde sonday degen edi:

«Ullı babalarımızdıń kútá úlken manawiy miyrasları, mıń jıllıq tariyxımız hám mádeniyatimizga tiykarlanǵan manawiy omirimizdi tikley basladıq. Dinimiz hám tilimizge qayttık, milliy úrp- ádetlerimiz hám dasturlerimiz, qullası, insan maınawyatiga tiyisli barlıq baylıqlarımız qaytaldan boyin tiklep atr» . Darvoqyo, Prezidentimizning manawyat, onıń moh'iyati tuwrısında teoriyalıq -ilimiy pikirleri oǵada tereń hám keń qamtılǵan bolıp tabıladı.

Sonıń menen birge, ol manawiy tárbiya -mámleketimizde demokratiyalıq jámiyet dúziwdiń muh'im shárti ekenligine aloh'ida itıbar beredi. Dúnya tarixinda ǵárezsizlik hám azatlıq gúressheńlari tımsalına aynalǵanlardan biri, XX ásir ullı xind mámleket ǵayratkeri Maxatma Gandi: «İnsoniyat — bul birden-bir shańaraq, bólindisi shańaraq. Onıń h'ar bir azosi ámelge asırǵan jınayat ushın xar birewimiz juwapkermiz», degen edi. Ol yamasa bul millet yoxud mámleket áne sol insaniyat degen úlken shańaraqtıń ishindegi kishi shańaraq. Áne sol shańaraq agzalarida birdemlikte, manawiy ortaqlıq bolmaydı eken, olar Gandi sózlerinde sawlelengen manawiy minnet tuyguwsi menen jasamaw eken, jarıq keleshek h'aqindagi oy qıyalıy oylar bolıp qalaberedi. Demokratiyalıq rawajlanıw turaqlılıq jáne social birdemlikke tayanadi. Adamlar manawyat sabaqları menen baylanısqandagina olar xalıq, milletke aylanadı. Sebebi «manawiyat — insandı ruh'iy paklanish hám rawajlanıwǵa bagdar etetuǵın, insan ishki álemin bayitatugin, onıń iyman erkin, ıqrarın, etiqodini mustah'kamlaydigan, hújdanın oyatatuǵın qúdiretli sırlı kúsh» bolıp tabıladı.

Manawyat mavh'um túsinik emes. Ol millet penen, milliy oylaw menen, millettiń tariyxı, ásirler dawamında tóplanǵan bilim hám tájiriybesi, túsinikleri, qıyalları menen baylanıslı. Frantsuz marifatchisi Jan Jak Russo Evropa jámiyeti omirinde úlken jılısıwlar júz bolıp atırǵan XVIII asirde xalqda milliy xarakterdi qáliplestiriw birinshi wazıypa, dep bilgen edi. Sebebi onıń aldında «h'ar qanday jaqsı ózgerislerdiń ulıwma maqsetleri xar bir mámlekette mah'alliy shárt-sharayat hám ah'olining ayriqsha qásiyetleri tiykarında qáliplesetuǵın munasábetlerge muwapıq forma alıwı kerek»

J. Russoning pikirlerin búgingi kún kóz qarasınan aytsak, demokratiyalıq ózgerislerdi ámelge asırıw, ádalatlı, manawyati joqarı insanlar jámiyetin qurıwda jah'on tájiriybesine tayanǵan h'alda, áwele, milliy mentalitetni inabatqa alıw kerekligi malum boladı. Usı waqıtta sonı alaqida takidlash kerekki, Ózbekstanda keship atırǵan demokratiyalıq ózgerisler jámiyet manawy jańalanıwına baylanıslılıǵın tek ózbek milleti manawyati menen bólew jáne onı sonday dep bah'alaw ádalattan emes. Bálki onıń menen birden-bir bir mámleket tapda jasap atırǵan túrli xalıq hám milletke tiyisli bolǵan barlıq ah'olining, túrli etnik birlikler hám social gruppa. larning h'am ulıwma baylıǵı, dep qaraw h'aqiqatga jaqınlaw boladı. Sonday eken, Ózbekstanda demokratiyalıq puqaralıq jámiyetin qurıw wazıypasın manawiy jańalaniwlarsiz ámelge asırıp bolmaydı. Bul h'aqiqatni xesh qashan esten shıǵarmaw kerek.

Demokratiya, bul adamlardıń birge ómir keshiriwi, mashqalalardi bah'amjih'atlik menen sheshiwi, jeke máplerdi jámáát, millet, mámleket mápleri menen uyqas kóriwi, bir sóz menen aytqanda, hawasi qılıw mádeniyatı bolıp tabıladı. 1983 jılı jaxanning 29 regioni ilimpazları, jámiyetlik ǵayratkerlerinen ibarat «Gumanitar mashqalalardi úyreniw boyınsha Xalıq aralıq Komissiya» tuzildi. Komissiya XX asirdegi gumanitar jaǵday jáne onı jetilistiriw ústinde ızlendi. Jazoir, Shveytsariya, Polsha, ABStriya, Kitay, Xindiston, Meksika, Iran, Shvetsiya, Yaponiya — jámi 29 mámlekettiń marifatparvarlari dúnyadaǵı gumanitar mashqalalardi ámeliy úyrendiler.

«İnsoniyat etikai», «Global máseleler» (yaǵniy, ekologiya, jarlılıq, qurallanıw, terrorizm, narkomaniya), «Ǵalabalıq qurallari», «Qurallı dúgilisiwlar», «Azıq-túlik daǵdarısı», «Shól-saqrolarning keńeyip baratırǵanligi», «Ayrıqshaǵı jaǵdaylar», «Urıslar» sıyaqlı baxitsiz apatshiliqlardin kelip shıǵıw sebeplerin tah'lil etip, barlıq máseleler insaniy sezimlerdiń kemeyiwine, yaǵniy manawiy qádiriyatlardıń qadrsizleniw menen baylanıslı, degen juwmaqqa keldiler. Olardıń tórt jıllıq miyneti nátiyjesi bolǵan kitap «İnsaniyat insaniyligin saqlap qola aladıma? » (Nyu Jersi, 1989 ) degen at menen jahan tillerinde basilip shiqti.

Juwmaq;

Juwmaq etip aytqanda ruwxıy tárbiya búgingi kunnin eń aktual máselesi. Bul wazıypaǵa jurtımızdań barlıq oqımıslı adamları, oqıtıwshılar, jurnalistler, jazıwshılar, shıpakerler, barlıq basshılar birdey juwapker bolıp tabıladı. Mámleketimizde tárbiyanı házirgi zaman talapları dárejesinde aparıwda ámeldegi barlıq múmkinshiliklerdi hám qurallardi nátiyjeli paydalanǵanimizda gana nátiyjege jetiwimiz mumkin.

Paydalanilgan adebiyatlar:

1. 
   I.A.Karimov (Joqari manawiyat jen’ilmes ku’sh)
   
2. 
   arxiv.uz
   
3. 
   ziyonet.uz
   
4. 
   buxdu.uz
   
5. 
   karsu.uz