Bap new indd

45-§. QUWAT
Quwat hám onıń birlikleri
Birdey mexanikalıq jumıstı hárqanday mashina hárqanday waqıtlarda 
orınlaydı. Mısalı, úlken kran jerde turǵan 10 t gerbishti 30 m biyiklikke 1 
minutta kóterip shıǵıwı múmkin. Kishi krannıń bolsa sonshama gerbishti 2 t 
dan 5 ret kóterip joqarıǵa shıǵarıwı múmkin. Bul jaǵdayda eki kran birdey 
jumıs orınladı. Biraq onı orınlaw ushın hár qıylı waqıt jumsaldı.
Mashinanıń, dvigateldiń hám hár qıylı mexanizmlerdiń jumıstı belgili 
waqıttıń ishinde orınlay alıwınıń múmkinshiliklerin salıstırıw ushın quwat 
dep atalatuǵın fizikalıq shama kirgizilgen. Birdey jumıstı orınlawshı mashi-
nalardıń qaysısı usı jumıstı qısqaraq waqıttıń ishinde orınlasa, sol mashina 
quwatlıraq boladı. Mexanizmnıń quwatı N waqıt birligi ishindegi orınlaǵan 
jumısı penen ańlatıladı:
.
t
N 
=
A
Orınlanǵan jumıstıń usı jumıstı orınlaw ushın ketken waqıtqa qat-
nası quwat dep ataladı.
Xalıq aralıq birlikler sistemasında quwattıń tiykarǵı birligi retinde 
vatt
(Vt) alınǵan. 1 Vt degenimizde 1 s ishinde 1 Dj jumıs orınlaytuǵın dúzilistiń 
Δ
l

---

164
Saqlanıw nızamları
quwatın túsinemiz. Quwat birliginıń ataması puw mashinasın birinshilerdiń 
qatarında islep shıqqan inglis alımı Djeyms Uattıń (Vatt) húrmetine qoyılǵan. 
Ámelde quwattıń basqa birlikleri bolǵan millivatt (mVt), gektovatt (gVt), ki-
lovatt (kVt), megavatt (MVt) lar da qollanıladı. Quwattıń tiykarǵı hám basqa 
birlikleri arasındaǵı qatnaslar tómendegidey:
1 mVt = 0,001 Vt = 10
–3
Vt; 
1 gVt = 100 Vt = 10
2
Vt;
1 kVt = 1 000 Vt = 10
3
Vt;
1 MVt = 1 000 000 Vt = 10
6
Vt.
Quwat jumıs hám waqıt sıyaqlı skalyar shama bolıp tabıladı.
Quwattıń formulasınan belgili waqıt ishinde orınlanǵan jumıstıń shamasın 
tabıw múmkin:
 A
= 
Nt
. (2)
Bul formula jumıs penen energiyanıń jáne bir birligin kirgiziwge múm-
kinshilik beredi. Mexanikalıq jumıstıń birligi 1 Vt quwatqa iye mexanizmniń 
1 s dawamında orınlaǵan jumısına teń. Bul birlik 
vatt-sekund
(Vt 
· 
s) dep 
ataladı. Quwattı jumıstı orınlaw tezligi dep ataw múmkin. Transport qural-
larınıń quwatı at kúshi dep atalatuǵın arnawlı birlikte ólshenedi. Shama 
menen 736 Vt bolǵan mexanizmniń quwatı 1 at kúshine teń, yaǵnıy:
1 at kúshi 
≈ 
736 
Vt
.