Bap new indd

Deneniń hawasız jerde tek Jerdiń tartıwınıń 
tásirindegi Jerge qaray qozǵalısı erkin túsiw 
dep ataladı.
42-súwret.
Piza minarı.
43-súwret.
Siyrekletilgen hawadaǵı 
denelerdiń qozǵalısı.
a)
b)

---

49
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Deneniń erkin túsiwi tuwrı sızıqlı teń ólshewli ózgermeli qozǵalısqa anıq 
mısal boladı. Belgili bir biyiklikten taslanǵan sharik teń ólshewli tezleniwshi 
qozǵalıp, onıń tezligi hár sekundta 9,81
 
m/s qa artıp baradı (44-súwret).
Erkin túsiwshi deneniń tezleniwi turaqlı bolıp, bul shama 
erkin 
túsiw tezleniwi
dep ataladı hám 
g
háribi menen belgilenedi.
Bunda:
g
= 9,81 m/s
2
.
Dál ólshewler Jer júziniń hár qıylı geografiyalıq keńliklerinde erkin túsiw 
tezleniwiniń mánisleri hár qıylı ekenligin kórsetti. Mısalı, 
bul tezleniw polyuste 
g
= 9,83 m/s
2
bolsa, ekvatorda 
g
= 9,78 m/s
2
qa teń. Onıń tiykarǵı sebebi Jerdiń absolyut 
shar formasında emes ekenligi bolıp tabıladı. Erkin túsiw 
tezleniwin shama menen 9,8 m/s
2
, ayırım jaǵdaylarda 
dóńgeleklep 10 m/s
2
qa teń dep alıw múmkin.
Erkin túsiw tezleniwi vektorlıq shama bolıp, ol barlıq 
waqıtta tómenge tik baǵıtlanǵan boladı.
Tuwrı sızıqlı teń ólshewli ózgermeli qozǵalısqa tiyisli 
barlıq formulalardı erkin túsiwge qollanıw múmkin. Tek 
bunda
 a
tezleniwdi 
g
erkin túsiw tez-leniwi menen, 
s
joldı 
h
biyiklik penen almastırıw jetkilikli. Usıǵan baylanıslı 
erkin túsiwge tiyisli bolǵan tómendegi formulalardı jazıw 
múmkin:
1. Erkin túsip atırǵan deneniń 
t
waqıttaǵı tezligi:
υ = υ
0
 
+
 gt
; (1) 
υ
0
 
=
 
0 de: 
υ = gt.
2. Erkin túsip atırǵan deneniń ortasha tezligi: 
υ
ort
 = υ
0
+ 
gt
2 
; (3) 
υ
0 
= 0 de: 
υ
ort
 = 
gt
2 
. (4)
3. Erkin túsip atırǵan deneniń túsiw biyikligi:
h = υ
0
t
+ 
gt
2 
2
; (5) 
υ
0 
= 0 de: 
h = 
gt
2 
2
. (6)
(2)
t
0
= 0 s
υ
0
= 0
υ
1
= 9,81
υ
2
= 19,62
υ
3
= 29,43
υ
4
= 39,24