Bap new indd

-
latuǵın dene materiallıq noqat dep ataladı.

---

15
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
Uzınlıǵı 4 m bolǵan avtomobildiń 10 km aralıqtı basıp ótiwdegi qozǵalısın 
úyreniwde onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Sebebi avtomobildiń 
basıp ótetuǵın aralıǵı onıń uzınlıǵınan 2500 ese úlken. Usı sıyaqlı samo
-
lyottıń uzaq aralıqqa ushıwı qaralıp atırǵanda, onı materiallıq noqat dep 
esaplaw múmkin. Dene bir jaǵdayda materiallıq noqat dep qaraladı, basqa 
jaǵdayda bolsa onı materiallıq noqat dep qarawǵa bolmaydı. Mısalı, oqıw
-
shı mektepke baratırǵanda úyinen 1 km aralıqtı basıp ótse, bul qozǵalısta 
onı materiallıq noqat dep qaraw múmkin. Biraq usı oqıwshı úyiniń ishinde 
azanǵı gimnastika shınıǵıwların orınlap atırǵanda, onı materiallıq noqat dep 
bolmaydı. Kitaptı sumkadan alıp stolǵa qoyıw procesin súwrette kórsetkende 
kitaptıń qaysı tárepi menen qoyǵanlıǵımızdı kórsete alamız. Biraq, mektep
-
ke alıp baratırǵanda sızılmada kitap júdá kishkene noqat bolıp kórinedi. Bul 
jaǵdayda onı materiallıq noqat dep alıw múmkin.
Materiallıq noqat túsiniginen qozǵalıstaǵı deneniń ólshemi basıp ótilgen 
aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵan jaǵdayda ǵana emes, al talqılanıp 
atırǵan deneniń ólshemi oǵan salıstırǵanda qaralıp atırǵan basqa bir denege 
shekem bolǵan aralıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵanda da paydalanıladı. 
Jer sharınıń ólshemleri júdá úlken. Biraq, Jer planetasınıń Quyash átirapında 
aylanıwın úyrengende, olardıń arasındaǵı aralıqtıń júdá úlkenligi sebepli, Jer
-
di materiallıq noqat dep qaraw múmkin.
Traektoriya
Taxtaǵa por menen sızǵanda, qa
-
rlı jolda avtomobil júrgende, aspan
-
daǵı tas bólegi – meteor atmosferaǵa 
kirgende iz qaldıradı (9-súwret). Por, 
avtomobil hám meteordıń qaldırǵan 
izleri olardıń traektoriyaları bolıp 
tabıladı.
Deneler ózleriniń qozǵalısında 
barlıq waqıtta da iz qaldıra bermeydi. 
Mısalı, aspanda ushıp atırǵan meteor 
iz qaldırsa, tramplinnen sekirip atırǵan sportshı bolsa iz qaldırmaydı. Sportshı, 
top, adam, mashina, qus hám samolyotlardıń qozǵalıslarınıń barısında izleri 
kórinbese de, olardıń izlerin úzliksiz sızıq dep kóz aldımızǵa keltiriw múmkin.