Bap new indd

1.
Birdey tezlikte qozǵalatuǵın denelerdiń biriniń massası qansha 
úlken bolsa, onıń urılıw soqqısı da sonsha úlken boladı.
2.
Qozǵalatuǵın deneniń tezligi qansha úlken bolsa, onıń urılıw soq­
qısı da sonshama úlken boladı.
Demek, deneniń qozǵalısın táriyiplew ushın deneniń massası hám onıń 
tezligin óz aldına emes, al olardı birgelikte qaraw kerek. Usınday maqsette 
deneniń impulsi
degen fizikalıq shama kirgizilgen.
Deneniń massası menen onıń tezliginiń kóbeymesine teń shamanı 
deneniń impulsi (yamasa qozǵalıs muǵdarı) dep ataladı.
p
→
= 
mυ
→
(2)
Xalıq aralıq birlikler sistemasında deneniń impulsiniń birligi kg
· 
m
boladı. 
1 
kg
· 
m
shamasına teń impuls – bul 1 m
tezlik penen 
qozǵalatuǵın massası 1 kg bolǵan deneniń impulsi.
Tezlik vektorlıq shama bolǵanlıqtan deneniń impulsi da vektorlıq sha
-
ma bolıp tabıladı. Onıń baǵıtı tezliktiń baǵıtı menen birdey boladı.

---

133
VI bap. Impulstiń saqlanıw nzıamı
Kúsh impulsi hám deneniń impulsi arasındaǵı qatnas
υ
→
0
baslanǵısh tezlik penen qozǵalatuǵın dene 
t
waqıt dawamında basqa 
dene menen tásirlesiwdiń nátiyjesinde onıń tezligi ózgerip, 
υ
→
ǵa teń bolıp 
qalsın. Bunday jaǵdayda dene teń ólshewli ózgeriwshi qozǵaladı. Deneniń 
alǵan tezleniwi tómendegishe ańlatıladı:
a
→
 
=
t
. (3)
Eger deneniń massası 
m
, basqa dene menen tásirlesiw kúshi 
F
bolsa, 
onda Nyutonnıń ekinshi nızamına baylanıslı tezleniwdiń tómendegi formulası 
da orınlı boladı:
a
→ 
=
 
F
→
. (4)
Tezleniwdiń eki formulasın óz ara teńlestiriw múmkin:
= 
t
m
υ
→ 
– 
υ
→
0
F
→
yamasa
F
→
t
= 
mυ
→
– 
mυ
→
0
. (5)
Bul formulada 
F
→
t
– kúshtiń impulsi, 
mυ
→
0
– óz ara tásirleskenge, 
mυ
→
– óz 
ara tásirlesiwden keyingi deneniń impulsleri ekenligin esapqa alsaq, formu
-
lanıń oń tárepi deneniń impulsiniń ózgerisin kórsetedi:
mυ
→ 
–
m
υ
→
0
 
= 
→
p
– 
→
p
0
= ∆
→
p
. (6)
(5)-hám (6)-formulalardan
F
= 
∆
p
t
yamasa ∆
p
= 
F 
.
t
(7)
formulalarına iye bolamız.