“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

Маслаҳатчилар– лойиҳани ишлаб чиқиш ва уни ишга тушириш билан боғлиқ бўлган барча 
соҳалар бўйича маслаҳатларни берувчи юридик ёки жисмоний шахслардир. Лойиҳанинг бу 
иштирокчиларига ҳам шартнома асосида берган маслаҳатлари учун пул тўланади. Лойиҳа 
менежери– лойиҳа бошқарувчиси, яъни лойиҳа иштирокчиларининг фаолиятини бевосита 
бошқарувчиси, улар тузилган шартнома бўйича лойиҳанинг бажарилиши ва ишга 
туширилиши бўйича назорат олиб борадилар. Уларнинг мажбуриятлари лойиҳа буюртмачиси 
томонидан белгилаб берилади. Уларнинг бошқарувида одатда махсус бўлинмалар ташкил 
этилади. Ушбу бўлинмаларнинг функциялари лойиҳанинг характерига қараб турлича бўлиши 
мумкин.
Лойиҳавий институтларда лойиҳанинг бош инженери лойиҳа бошлиғи бўлиб 
ҳисобланади. Бу мутахассисга лойиҳани тўлиқ ишлаб чиқиш вазифаси юклатилади. У 
лойиҳанинг махсус қисмларига субпудратчиларни ёллаши ҳам мумкин. У лойиҳанинг 
сифатига ва ўз муддатларида ишга туширишга шарномада келишилган бўлса тўлиқ жавобгар 
бўлади. Лицензиар– лойиҳа ишлатилаётган ноу-хауга ёки техника ютуқларига эгалик қилувчи 
лицензияга эга бўлган жисмоний ёки юридик шахс. Тижорат шартлари бўйича шартнома 
тузилган илмий ютуқларни қўллаш ҳуқуқига эга, лицензиар ҳам лойиҳанинг муҳим 
иштирокчиларидан бўлиб ҳисобланади. Лойиҳа администратори– бу шахс менежернинг 
администраторлик вазифасини ўзи бажариб, менежернинг 50 фоизгача иш вақтини тежайди. 
Ғарбдаги тажрибаларга қараганда, бундай лойиҳа иштирокчиларига махсус штатлар 
очилган бўлиб, унинг асосий вазифаси ҳисоботларни тайёрлаш ҳисобланади. Шунинг учун 
администратор лойиҳа иштирокчиларининг барчаси билан боғланган бўлади. Лойиҳа 
администратори тайёрлаган ҳисоботлар иштирокчиларга берилади, лойиҳа иштирокчилари 
ушбу ҳисоботдан фойдаланган ҳолда лойиҳадаги ишларнинг бажарилиши, асосланган 
ечимларга келиши ва лойиҳанинг сифатли якунлаши учун асос бўлади. Лойиҳа бўйича зарур 
бўлган ахборотларни лойиҳа иштирокчилари ва лойиҳа менежерига тақдим этиш керак. 
Лойиҳа админстратори хизматларининг таркибида пресс-секретарлик вазифаси ҳам 
бўлиши мумкин.
Банк инвестор ёки инвесторнинг вакили сифатида ҳам иштирок этиши мумкин. Банк 
бундан ташқари молиявий ресурсларни лойиҳанинг иштирокчилари ўртасида тақсимлаш ва 
инвесторнинг маблағлари етишмай қолган ҳолларда ёрдам бериш вазифаларини ҳам 
бажаради. 
Йирик лойиҳаларни бошқаришда қарор қабул қилиш жараёни, қоидага кўра, у ёки бу 
ноаниқлик мавжуд бўлган пайтда амалга оширилади. Ноаниқлар қуйидаги омиллар билан 
аниқланади: 
– оптимал қарор қабул қилиш учун кўрсаткичлар, ҳолатлар, вазиятлар тўғрисида етарли 
билимга эга бўлмайди;
– тасодифий омиллар мавжудлиги, яъни кўзда тутиш ва прогноз қилиш мумкин 
бўлмаган омиллар;

---

– субъектив омиллар мавжуд.
Лойиҳавий молиялаштиришда турли инвестор ва кредиторларнинг маблағлари 
иштирок этади, яъни маблағларнинг синдикатлашуви рўй беради. Шу жиҳатдан ҳам 
лойиҳавий молиялаштиришни синдикатлашган кредитлаштириш, деб аташимиз ҳам мумкин. 
Ҳозирда еврокредит бозорида ҳаракат қилувчи банк синдикат ва консорциумларининг 
лойиҳаларни молиялаштиришдаги роли кундан-кунга ўсиб бормоқда. Республикамизда 
инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда ҳам еврокредитлар ва бошқа ривожланган чет 
давлат банкларининг кредитлари, хорижий инвесторларнинг маблағлари, республика 
акциядорлик тижорат ва хусусий банкларининг кредитлари иштирок этмоқда. Демак, 
Ўзбекистон Республикасида инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш синдикатли 
кредитлаш шаклида амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон 
Республикаси Марказий банки тўғрисида», «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги 
Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги “2020-2025 
йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини ислоҳ қилиш 
стратегияси тўғрисида”ги ПФ-5992-сонли Фармони ҳамда Ўзбекистон Республикаси 
Марказий банки Бошқаруви қарори билан тасдиқланган «Тижорат банклари томонидан йирик 
инвестиция лойиҳаларини синдициялаштирилган кредитлашни амалга ошириш тартиби 
тўғрисида»ги Низомга мувофиқ тижорат банклари томонидан йирик инвестиция 
лойиҳаларини синдициялаштирилган кредитлашни амалга ошириш тартиби белгилаб 
берилди. 
Таъкидлаш жоизки, лойиҳавий молиялаштириш схемасидан фойдаланилганда мижоз 
учун қуйидаги молиявий имтиёзлар, яъни мижоз кредит бўйича асосий қарзни қайтаришда 
имтиёзли даврдан фойдаланади. Жуда кам ҳолларда (асосан хорижда) имтиёзли давр фоиз 
тўловлари кечиктирилиши учун ҳам берилади. Мижозга кредитнинг асосий қарзини ва фоиз 
тўловларини тўлашдаги молиявий имтиёзларнинг берилиши шу билан изоҳланадики, 
лойиҳавий молиялаштириш схемасидан фойдаланилганда кредит тўловлари лойиҳани ҳаётга 
татбиқ этиш натижасида жамғариладиган даромадлар ҳисобига қопланиши билан боғлиқ. 
Кредит бўйича асосий қарзни ва фоизларини тўлашдаги имтиёзли давр, одатда, лойиҳавий 
циклнинг инвестицион фазаси ва дастлабки кредит тўлови муддатига тенг бўлади.
Лойиҳавий молиялаштиришда фоиз ставкалари дифференциацияси тамойилининг 
моҳияти, энг аввало, кредит фоиз ставкалари дифференциацияси лойиҳавий цикл стадиясига 
боғлиқ равишда амалга оширилади, юқори ставка инвестицион фазада ишлатилади, пастроғи 
эса лойиҳавий циклнинг эксплуатацион фазасида қўлланилади.
Лойиҳавий молиялаштиришда мижознинг кредит бўйича тўлов мажбуриятларига 
таъминот сифатида қуйидагиларни киритиш мумкин: банк кафолатлари; лойиҳада маҳсулот 
сотишдан тушумнинг ажратилиши; турли кўринишдаги давлатнинг қўллаб-қувватлаши: 
«стэндбай» резерв кредитлари, субординациялашган қарзлар, кафолатлар ва ишончномалар 
ва бошқалар.
Лойиҳавий молиялаштиришнинг қуйидаги тамойиллари мавжуд: 
– инвестицион лойиҳада лойиҳани амалга оширишга тайёр ишончли шерикларни 
иштирок этиши; 
– лойиҳа техник-иқтисодий асосланиши ва лойиҳа смета хужжатларни юқори талаб 
даражасида ишлаб чиқилиши; 

---

– лойиҳани етарли даражада капитализацияси; 
– лойиҳанинг қурилиш-монтаж ва эксплуатация мезонларини батафсил ўрганиб чиқиш 
(транспорт, махсулотни ишлаб чиқариш, маркетинг ва бошқалар); 
– лойиҳа рискини баҳолаш ва уни лойиҳа иштирокчилари ўртасида тақсимлаш; 
– гаров ёки бошқа таъминотнинг мақсадга мувофиқ мавжудлиги.
Демак, лойиҳавий молиялаштириш, банк томонидан кредитлашнинг (синдикатлашган 
кредитлаш) махсус тури тушунилиб, у қуйидаги хусусиятларига кўра ажралиб туради. 
Биринчидан, ажратилган кредит нисбатан йирик (катта ҳажмдаги) асосий воситаларни (асбоб-
ускуналар, ер участкалари, қурилиш-монтаж ишлари) сотиб олишга берилади. Иккинчидан, 
лойиҳа мавжуд бир муддатга ҳисоб-китоб қилинган бўлиб ва бу зарурият туғилганда лойиҳа 
ташкилотчиларидан алоҳида ҳам амалга ошиш кучига эга. Учинчидан, лойиҳадаги асосий 
воситалар ёки улардан фойдаланиш эвазига келадиган даромадлар, кредит бўйича фоизлар 
тўланмаганда кредитор олиб қўйиши мумкин бўлган гаров мулки сифатида хизмат қилади.