“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

2. Лойиҳавий молиялаштиришнинг юзага келиш тарихи.
Лойиҳавий молиялаштириш усуллари Ғарбий Европа мамлакатларида ўтган асрнинг 
80-йилларининг бошида турли хил молиявий операцияларни бажариш мақсадида 
фойдалана бошланди. Бу операциялар лойиҳа ташаббусчиларига қарз тўловларига бўлган 
харажатларни камайтиришга, молия-кредит институтларининг ёрдамидан фойланишга 
имконият яратган эди. 
Дастлаб, лойиҳавий молиялаштиришнинг жаҳон бозори унчалик кўп бўлмаган 
Америка, Канада, Германия ва Япония банклари ўртасида бўлиб олинган эди. Бир мунча 
вақт ўтиб, Шимолий денгизда нефт ва газ қазиб олишнинг кескин ривожланиши 
натижасида улар қаторига Буюк Британия тижорат банклари ҳам қўшилди. Кейинчалик 
Франция, Швейцария, Голландия, Белгия, Италия ва бошқа мамлакатлар банклари 
лойиҳавий молиялаштиришнинг жаҳон бозорида фаол иштирок эта бошлашди. 
90-йилларнинг биринчи ярмида жаҳон хўжалиги ривожланиши учун хос бўлган 
иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари лойиҳавий молиялаштириш шаклларига катта 
талабни вужудга келтирди. Бу талаб, энг аввало, ривожланаётган бозорларга тегишли эди. 
1997-1998 
йиллардаги 
жаҳон 
молиявий 
инқирозига 
қадар, 
лойиҳавий 
молиялаштиришнинг жаҳон бозорида етакчиликни Жануби-Шарқий Осиё мамлакатлари 
эгаллашган эди. 1996 йилда Гонконгда 19,3 млрд. долл. қийматдаги 36 та инвестиция 
лойиҳаси, Индонезияда 14,1 млрд. долл. қийматдаги 72 та лойиҳа, Тайландда 9,4 млрд. 
долл. қийматдаги 31 та лойиҳа амалга оширилган эди. 1996 йилда Осиё давлатларида 
жами 86,2 млрд. долл. қийматдаги 400 та инвестиция лойиҳаси молиялаштирилган. Бу 
кўрсаткич Америка ва Европа контингентлари мамлакатлариникига қараганда кўпдир.
1990-йилларнинг 
охирларига 
келиб, 
Осиё 
давлатлари 
лойиҳавий 
молиялаштиришнинг жаҳон бозорида биринчиликни йўқотишди ва етакчиликни яна АҚШ 
ва Ғарбий Европа давлатлари эгаллашди. Бироқ, охирги йилларда Осиё ва Шарқий Европа 
давлатлари инқироз зарбаларидан ўзини ўнглаб олгач, Яна хорижий инвестицияларни 
жалб қилиш эвазига иқтисодий ўсишнинг юқори темпларини таъминлашга ҳаракат 
қилишмоқда. Бундай давлатлар қаторига, энг аввало, Хитой, Индонезия, Филлипин, 

---

Малайзия каби Осиё давлатларини ва Шарқий Европа давлатларини киритишимиз 
мумкин. Бу давлатларда инвестициялаш темплари охирги 2-3 йил ичида анча сезиларли 
бўлиб бормоқда. 
Ривожланган ва ривожланаётган давлатларда лойиҳавий молиялаштиришнинг турли 
шакл ва схемалари асосида амалага оширилган йирик лойиҳаларга мисол қилиб, 
лойиҳавий молиялаштиришнинг “соф” намунаси бўлган Буюк Британияни Европа 
контенгенти билан билаштирувчи “Евротуннел” лойиҳасини келтиришимиз мумкин. 
Мазкур лойиҳа давлат органлари ва халқаро ташкилотлар иштирокисиз хусусий сектор 
инвестициялари асосида амалга оширилган. Лойиҳани молиялаштиришнинг умумий 
қиймати 7 млрд. фунт стерлингни ташкил этиб, лойиҳада 15 давлатдан 198 та банк 
иштирок этган. 
Лойиҳавий молиялаштиришнинг глобаллашув хусусиятини ҳисобга олиб, Европа 
тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ) ва Жаҳон банки (ЖБ) томонидан ривожланаётган 
мамлакатларда табиий бойликларни қайта ишлаш билан боғлиқ йирик инвестиция 
лойиҳаларини, шунингдек, капитал тақчиллиги мавжуд бўлган Шарқий Европа 
мамлакатларида қатор лойиҳаларни молиялаштириш учун кенг фойдаланилаётганлигини 
таъкидлаб ўтиш керак.
Жаҳон тажрибасида лойиҳавий молиялаштиришнинг муҳим тамойиллари 
қуйидагилардан иборат: лойиҳани амалга оширишда ҳамкорлик қилишга тайёр бўлган 
ишончли шерикларнинг лойиҳада иштирок этиши; юқори малака даражасида тайёрланган 
техник-иқтисодий асоснома ва лойиҳа-смета ҳужжатлари; лойиҳанинг етарли даражада 
капиталлашуви; лойиҳа қурилиши ва эксплуатациясининг барча аспектларини майда 
бўлаклар ҳолида ишлаб чиқилганлиги; лойиҳа рискларининг баҳоланиши ва 
иштирокчилар ўртасида тақсимланиши; муайян вазиятга мувофиқ таъминот ва 
кафолатларнинг мавжудлиги. 
Ривожланган мамлакатлар банк амалиётида йирик инвестицион лойиҳаларни 
молиялаштиришда синдикатли кредитлаш шаклидан кенг фойдаланилади. Амалиётдаги 
кредит операциялари жараёнида банк биринчи ўринга қарз олувчининг кредит тарихини 
ўрганишга, унинг иқтисодий, молиявий аҳволига ва таъминот турлари, гаровга 
берилаётган мулкни баҳолашга диққат эътиборини қаратса, лойиҳавий молиялаштиришда 
эса асосий эътибор лойиҳа таҳлилига ажратилади. Лойиҳавий таҳлилнинг асосий объекти, 
бу лойиҳавий хужжатлар (лойиҳани техник-иқтисодий асоси)дир. Лойиҳавий тахлилнинг 
асосий мақсади бу инвестицион лойиҳасини молиявий ва иқтисодий самарадорлигини 
аниқлаб бериш, инвестицион лойиҳасининг смета харажатлари ва молиялаштириш 
манбаларини аниқ белгилаш ҳамда риксларни баҳолаш ва самарали бошқаришдир. 
Лойиҳа тахлилининг асосий йўналишларига техник ташкилий, хуқуқий, экологик, 
тижорат иқтисодий, молиявий йўналишларини киритишимиз мумкин. 
Йирик масштабли лойиҳаларни амалга оширишда кўпгина иштирокчилар жалб 
қилинган бўлади. Жумладан: 

лойиҳа ташкилотчилари; 

ташкилотчилар таъсис этган лойиҳавий компания; 

---


кредиторлар (тижорат банклари, банк консорциуми); 

пудратчилар (бош пудратчи, субпудратчилар); 

асбоб-ускуналарни етказиб берувчилар; 

суғурта компаниялари; 

лойиҳавий компания чиқараётган акция ва бошқа қимматли қоғозларни сотиб 
олувчи институтционал инвесторлар; 

молиявий маслаҳатчилар; 

оператор-компаниялар, объектни эксплуатация (ишлаб чиқариш)га киритгандан 
сўнг, унинг инвестицион фаолиятини бошқаради. 
Инвестицион лойиҳаларни баҳолашда лойиҳанинг ишончлигини таъминловчи 
қуйидаги мезонлардан фойдаланилади: 

техник-иқтисодий асосланганлик ва молиявий режанинг қониқарлиги; 

лойиҳа томонидан ишлатиладиган маҳсулот ва хом-ашё манбалари ва 
қийматларининг кафолатганлиги; 

лойиҳанинг маъқул нархларда ёқилғи билан таъминлаганлиги; 

лойиҳа маҳсулотлари ва хизматларини сотиш учун бозорнинг мавжудлиги ва 
бозоргача транспорт харажатлари маъқул нархларда мавжудлиги;

қурилиш материалларини кутилган нархларда сотиб олиш мумкинлиги; 

пудратчи, фойдаланувчи ва бошқарувчи персоналлар тажрибали ва ишончлиги; 

лойиҳа ишончсиз технологияларини ўз ичига олмаслиги; 

ҳамкорлар ва манфаатдорлар томонлар билан шартномавий келишувлар тузилган, 
лицензия ва рухсатномалар олинганлиги; 

валюта риксларининг тақсимланганлиги; 

лойиҳа қўшимча таъминоти сифатида қимматли активларга эгалиги; 

етказилаётган ресурс ва активларнинг тегишли сифатлари таъминланганлиги;

тегишли суғурта тўловлари қараб чиқилганлиги; 

форс-мажор ҳолатлари, тўхтаб қолишлар хавфи (етказиб беришда, қурилишда ва 
бошқалар) харажатларнинг ўсиши ҳисобга олинган ва уларнинг тақсимланганлиги; 

лойиҳанинг инвесторларни қониқтирувчи кўрсаткичларга эгалиги; 

фоиз ставкалари ва инфляциянинг ҳақиқий олати ҳисобга олинганлиги. 
Ҳақиқий инвестицион лойиҳа ҳар доим ҳам юқорида санаб ўтилган барча 
мезонларга мос келавермайди. Юқоридаги мезонлар лойиҳавий молиялаштиришни 
муваффақиятли кечиши учун бешта асосий тамойилларни белгилаб олишни тақозо этади. 
1.инвестицион лойиҳаларни ҳаётийлиги; 
2.лойиҳани амалга оширишда тажрибали, кучли ва виждонли хамкорларнинг 
иштироки ; 
3.лойиҳа барча рискларининг ҳисоби ва тақсимоти; 
4.барча хуқуқий жихатларни тартибга солиб бориш; 
5.лойиҳани амалга оширишда сифатли бизнес-режанинг мавжудлиги ва аниқ 
мувофиқлашган ҳаракат режаларини ишлаб чиқиш.