“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

3. Йирик инвестиция лойиҳаларини лойиҳавий молиялаштиришнинг ўзига хос 
хусусиятлари. Лойиҳавий молиялаштиришнинг тамойиллари.
 
Йирик инвестицион лойиҳаларнинг кўплаб хусусиятлари мавжуд бўлиб, уларнинг 
асосийлари қуйидагилардан иборат бўлади: қиймати юқори бўлади (1 млрд. АҚШ доллардан 
ошган); лойиҳа иштирокчиларини кўплиги; кўпинча рискларни барча турлари учрайди 

---

(тизимли ва тизимсиз); капитал талаби – бу каби лойиҳалар молиявий маблағларга бўлган 
талаб жуда катта бўлиб, унга аралаш молиялаштириш усулларидан фойдаланилади; 
лойиҳалаштириш ва қурилиш ишларига меҳнат талаби катта бўлади; ишга тушиш муддати 5-
7 йил ва ундан узоқ муддатларда берилади; лойиҳа ишга тушадиган жойларини ажратилиши 
ва шу сабабли инфратузилмани ривожлантириш мақсадида қўшимча харажатларнинг 
киритилиши; давлат ёки минтақанинг иқтисодий-ижтимоий ҳолатига таъсири. 
Шу каби характерга эга бўлган лойиҳаларни мисол қиладиган бўлсак, Бухоро нефтни 
қайта ишлаш заводи, Андижон - Ош - Иркештом - Қашқар автомагистрали, газни қайта 
ишловчи заводлар. Йирик лойиҳаларнинг ўзига хос хусусиятларидан қуйидаги бир қатор 
омилларни ҳисобга олиш керак бўлади: 
– лойиҳанинг фаолиятини сифатли текшириб туриш мақсадида уни ҳар хил бўлимларга 
бўлиб ўрганиш керак; 
– лойиҳа амалга оширилаётган минтақанинг ижтимоий - иқтисодий ҳолатини тўлиқ 
таҳлилдан ўтказиш шарт бўлади; 
– лойиҳанинг фазаларини мустақил равишда ишлаб чиқиш керак бўлади; 
– режани лойиҳалаштириш давомида доимий янгиланишларни татбиқ этиб бориш; 
– лойиҳанинг фазаларидаги эҳтимолий йўқотишлар ва рискларни бошқариш учун 
тезкор режаларини ҳам режалаштириш керак бўлади; 
– лойиҳанинг барча режаларини доимий мониторинг қилиш; 
– йирик лойиҳаларни такрорланмаслигини ҳисобга олган бўлиши керак. 
Юқоридаги омилларда кўрсатилганидек, рискларни кўплиги йирик лойиҳаларни амалга 
оширишда бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради. Рискларни кўп бўлишига асосий 
сабаблардан яна бири бу лойиҳанинг иштирокчиларининг кўплигидир. Шу ўринда 
лойиҳанинг иштирокчилари ҳақида қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Жумладан, йирик 
лойиҳанинг асосий элементларидан бири ундаги иштирокчиларнинг кўплигидир. Улар 
лойиҳанинг муваффақиятли ишга тушишида энг катта ўринни эгаллайди. Лойиҳа 
иштирокчиларининг ҳар бирини лойиҳада ўзига бириктирилган функциялари ва вазифалари 
бўлади. Буюртмачи– бу лойиҳани ишга тушгандан сўнгги келажакдаги эгаси ҳисобланади. 
Бу юрдик шахс бўлиб одатда бир шахс бўлади. Баъзи ҳолларда эса бир неча юридик 
шахслардан иборат бўлиб, улар келажакдаги шу лойиҳани амалга ошириш билан борасидаги 
фаолият билан шуғулланадилар. Бундан ташқари бу юридик шахслар ўзларининг маблағлари 
ва имкониятларини бирлаштириб ушбу лойиҳани ишга тушириш билан шуғулланувчи 
ташкилот тузишади. Инвестор– лойиҳани молиялаштирувчи юридик ёки жисмоний шахс. 
Буюртмачи ва инвестор бир шахс бўлиши ҳам мумкин, лекин баъзи ҳолларда ҳар хил 
шахслар бўлади. Агар ҳар хил шахслар бўлса улар ўртасида шартнома тузилади. Бунинг учун 
инвестор барча лойиҳани қатнашчилари билан ҳисоб-китоб қилади ва шартнома шартларини 
бажарилишини текшириб боради. Инвесторнинг таркибида банклар иштирок этиши ёки 
банкнинг ўзи ҳам инвестор сифатида қатнашиши мумкин. Бош лойиҳалаштирувчи– бу 
лойиҳанинг смета ҳужжатларини ишлаб чиқувчи ташкилот бўлиб, халқаро тажрибаларда 
булар архитектор ва инженерлар ҳам бўлиши мумкин. Лойиҳа инженери– инжиниринг 
фаолияти билан шуғулланиш учун рухсатнома олган ва лойиҳанинг бажарилиши, ишга 
тушиши билан боғлиқ бўлган барча хизматларни амалга оширувчи шахс ҳисобланади. 
Таъминотчи (бош таъминотчи)– лойиҳани техник-материаллар, хом-ашё, керакли бошқа 
материаллар билан таъминлайдиган шахс. Иш бажарувчи (бош иш бажарувчи)– лойиҳа 
бўйича маълум бир иш бажарувчи бўлиб, у шартнома бўйича бажарилган ишлар ва унинг 
сифатига жавобгар шахс бўлиб ҳисобланади. Субпудратчилар– шартнома бўйича бош иш 

---

бажарувчи билан махсус ишчиларни талаб қиладиган бошқа ишларини бажариб берадиган 
ташкилот.
Юқоридаги санаб ўтилган иштирокчилар олиндан бизга маълум бўлиб, ҳозирги кунга 
келиб улардан бошқа ташкилот ва шахслар ҳам лойиҳа иштирокчилари бўлиши мумкин.