Банкларнинг капитал бозоридаги фаоллигини ошириш

2. Ўзбекистон Республикасида тижорат банкларининг капитал бозоридаги фаолиятининг жорий ҳолати таҳлили.
Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банклари муҳим молиявий институт сифатида бўш пул маблағларини маълум шартлар асосида жалб қилиш орқали иқтисодиёт тармоқларини молиялаштириш, субъектлар ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китобларни амалга ошириш, аҳоли даромадларини ошириш кабиларда муҳим аҳамият касб этиши аксариятимизга маълум. Бунда тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолиятининг самарали ташкил этилганлиги юқори келтирилган жиҳатларнинг тўлиқ ишлаши муҳим ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан аввало тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолияти билан боғлиқ муаммолар ва уларни ҳал қилиш йўналишлари хусусида тўхталиб ўтамиз.
Ҳозирги вақтга келиб тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолияти, улар фаоллигини ошириш масаласи миллий халқаро даражада тадқиқотчилар ва иқтисодчиларнинг эътиборидаги масалалардан биридир. Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги иштироки кўп томонламалиги бунга маълум даражада сабаб бўлмоқда. Яъни банклар бунда қимматли қоғозлар эмиссияси орқали капитал жалб қилиш, қимматли қоғозларга инвестиция киритиш, воситачилик асосида бошқа эмитентлар қимматли қоғозларини жойлаштириш кабилар орқали фонд бозоридаги фаолликни оширишга, молиявий ресурслар ва даромадлар таркибини диверсификациялашга интилмоқда.
Бугунги кунда мамлакатимиздаги тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаоллиги паст даражада қолмоқда. Бунга банклар устав капиталида давлат иштирокининг ниҳоятда юқорилиги, фонд бозори орқали мустақил молиявий ресурсларга жалб қилишдан манфаатдорликнинг юқори эмаслиги, банклар дивидендлари паст эканлиги сабабли улар акциялари жозибадорлигининг юқори эмаслиги кабилар бевосита сабаб бўлмоқда.
Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозоридаги фаоллиги масаласини тадқиқ қилиш жараёнида шунга гувоҳ бўлмоқдамизки, бу борада салбий таъсир кўрсатувчи омиллар ниҳоятда кўп. Бунда биринчи навбатда акциялар муомалага чиқариш ва жойлаштириш орқали тижорат банклари томонидан молиявий ресурслар жалб қилишга салбий таъсир кўрсатаётган омилларга эътибор қаратамиз (1-жадвал):

Бунда алоҳида омилларга эътибор қаратадиган бўлсак, энг жиддий таъсир кўрсатаётан омил шубҳасиз банклар фаолиятига давлат аралашувининг юқорилигидир. Бунга тижорат банклари устав капиталида давлат улушининг мунтазам равишда ошириб келинаётганлиги сабаб бўлмоқда. Давлат дастурлари ижроси доирасида устав капиталига маблағларининг йўналтирилиши натижасида бугунги кунда аксарият банкларнинг акциялар назорат пакетига Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси эгалик қилмоқда (2-жадвал). Юқоридаги жадвал маълумотларидан аён бўлмоқдаки, Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси, Молия вазирлиги ва Давлат активларини бошқариш агентлиги бугунги кунда мамлакатимиздаги тижорат банклари устав капиталида йирик акциядорлар сифатида иштирок этиб келишмоқда. Бунда Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси Туронбанк (87,63 фоиз), Асакабанк (87 фоиз), Ўзсаноатқурилишбанк (82,09 фоиз), Ипотекабанк (81,46 фоиз), Агробанк (78,48 фоиз), Алоқабанк

(77,2 фоиз), Ўзагроэкспортбанк (75) фоиз, Халқ банки (70,11 фоиз), Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки (58,5) фоиз, Микрокредитбанк (51,2 фоиз) каби тижорат банкларида акцияларнинг ҳал қилувчи ва назорат пакетларига эгалик қилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги эса Қишлоқ қурилиш банкда 74,07 фоизлик акциялар пакетига эгалик қилади. Ўз навбатида Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги Asia Alliance Bank да 100 фоиз акцияларга эгалик қилувчи ягона акциядор ҳисобланади. Шунингдек Пойтахтбанк АТБда ҳам Тошкент шаҳар ҳокимлиги 100 фоиз акцияларга эгалик қилади ва ягона акциядорлик амалиёти қўлланилади. Жадвалда келтирилган давлат номидан банклар акцияларига эгалик қилувчи йирик акциядорлардан ташқари бошқа давлат назоратидаги субъектларнинг кичик улушлари ҳам мавжудлигини шу ўринда қайд этиб ўтишимиз лозим. Мазкур ҳолат ўз-ўзидан тижорат банкларининг қимматли қоғозлар бозорига чиқишига тўсқинлик қилмоқда. Натижада давлат иштирокидаги банклар фаолиятининг асосий кўрсаткичлари мунтазам ўсиши кузатилмоқда (3-жадвал). Тижорат банклари фаолиятининг асосий кўрсаткичлари ҳисобланган активлар, кредитлар, депозитлар ва капитал миқдори таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, 2018 йил 1 январь ҳолатига капиталида давлат улуши бўлмаган банкларнинг жами банк капиталидаги улуши 19,4 фоизни ташкил этган бўлса, 2020 йил 1 январь ҳолатига 13,3 фоизни ташкил этган. Бунга биринчи навбатда давлат улуши мавжуд бўлган банкларда капиталлашув даражасининг мунтазам давлат томонидан оширилиб келинаётганлиги, айрим банклар миллийлаштирилганлиги кабилар сабаб бўлган. Юқоридаги жадвал маълумотларидан кўринадиги давлат улуши мавжуд бўлган банкларда депозит миқдори банк капиталига нисбатан ўсиш тенденциясига эга эмас. Давлат улуши бўлмаган банкларда эса депозитлар миқдори капитал миқдорига нисбатан қарийб тўрт баравар ортиқ эканлигига гувоҳ бўлиш мумкин. Лекин банк капитали ўсиши нуқтаи назаридан давлат яъни 89 фоизи 2019 йил апрель ойида аукцион ўтказиш орқали тижорат банкларига, аниқроғи давлат иштирокидаги тижорат банкларига депозит сифатида, яна 2 фоизи Агробанк АТБ субординар қарз сифатида жойлаштирилган. Аукцион натижаларига кўра 889,2 миллион АҚШ доллари миқдоридаги маблағ тижорат банклари томонидан қуйидагича миқдорларда депозитга жалб қилишган (1-расм). Юқоридаги расм маълумотларидан аён бўлмоқдаки, айнан давлат улуши юқори бўлган банкларга халқаро облигациялардан келиб тушган маблағларнинг жойлаштирилиши, айнан шу банклар узоқ муддатли ресурс базаси мустаҳкамланишига олиб келган. Лекин соғлом рақобат масаласида маълум натижага эришилган дея олмаймиз. Фикримизча, суверен облигациялардан тушган маблағлар тўғридан-тўғри муҳим

лойиҳаларга йўналтирилиши, давлат иштирокидаги тижорат банкларининг мустақил тарзда миллий ва халқаро фонд бозоридаги фаоллигига эришиш лозим. Бизга маълумки, мамлакатимиздаги давлат иштирокидаги тижорат банкларига давлат дастурлари асосида банк соҳасига дахлдор бўлмаган алоҳида тармоқлар бириктирилган (5-жадвал). Шунингдек, “Ўзбекистон



Республикаси Президентининг 2017 йил 17 ноябрдаги “Ҳунармандчиликни янада ривожлантириш ва ҳунармандларни ҳар томонлама қўллабқувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–5242-сон, 2018 йил 2 февралдаги “Хотинқизларни қўллаб-қувватлаш ва оила институтини мустаҳкамлаш соҳасидаги фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ–5325-сон ва 2018 йил 27 июндаги “Yoshlar – kelajagimiz” Давлат дастури тўғрисида”ги ПФ–5466- сон Фармонлари, 2018 йил 26 апрелдаги “Фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари фаолиятини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ–3680-сон, 2018 йил 7 июндаги “Ҳар бир оила – тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”ги ПҚ–3777-сон, 2018 йил 14 июлдаги “Аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–3856-сон ва 2019 йил 7 мартдаги “Ҳудудларда аҳолини тадбиркорликка кенг жалб қилиш ва оилавий тадбиркорликни ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ–4231-сон қарорлари билан республикада кичик бизнес, оилавий тадбиркорлик, аҳолининг ўзини ўзи банд қилишни ривожлантириш, аёллар учун имкониятларни ошириш ва ёш авлодни қўллаб-қувватлашга қаратилган давлат дастурлари амалга оширилаётганлиги, барчамизга маълум.

Бундай дастурларни амалга оширишга 2017-2019 йиллар давомида деярли барча банклар жалб қилинган эди. 1 2020 йил 1 январдан эътиборан бундай дастурлар бўйича лойиҳалар Марказий банк қайта молиялаш ставкаси бўйича биринчи навбатда АТ Халқ банки, “Микрокредитбанк” АТБ ва “Агробанк” АТБ кредитлари орқали молиялаштириш тартиби жорий этилди. Биргина “Yoshlar – кelajagimiz” Давлат дастури ижросини таъминлаш мақсадида АТ Халқ банки, “Микрокредитбанк” АТБ ва “Агробанк” АТБ устав капиталига Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари йўналтирилди (2-расм). Бир томондан мақсадли дастурлар учун алоҳида тижорат банкларининг белгиланиши аҳамиятли. Фақат бунда бошқа тижорат банкларининг мустақил алоҳида давлат дастурларисиз фаолият юритишига шароит яратишимиз лозим Бу жиҳат молиявий ресурслар жалб қилиш борасида тижорат банклари масъулиятини оширади. Бугунги кунда банк тизимида тижорат банкларининг молиявий ресурс жалб қилиш борасида соғлом рақобат муҳити мавжуд, дея айта олмаймиз. Чунки юқоридаги каби қатор қарорлар билан давлат иштирокидаги тижорат банклари устав капитали мунтазам равишда оширилиб келинмоқда. Буни умумий ҳолда банклар устав капиталини оширишга Ўзбекистон Республикаси Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси маблағлари йўналтирилганлигини қуйидаги жадвалда ҳам кўришимиз мумкин (6-жадвал). Юқоридаги қарорлардан ташқари баъзи тижорат банкларининг капиталлашувини ошириш тўғрисида алоҳида қарорлар ҳам қабул қилинган. Айнан шундай шароитда хусусий тижорат банклари молиявий ресурслар жалб қилиш борасида жиддий муаммоларни енгиб ўтишларига тўғри келмоқда. Лекин шунга қарамасдан хусусий тижорат банклари рентабеллиги давлат иштиро кидаги банклар рентабеллигидан бир неча баравар юқорилиги кузатилмоқда.

“Хусусий банклар кредит ресурсининг ярмидан кўпини депозитлар ҳисобига шакллантираётган бўлса, давлат банкларида бу кўрсаткич атиги 10 фоиз атрофида”. Бунга сабаб сифатида давлат иштирокидаги банкларда муаммоли кредитлар даражаси юқорилиги ҳам кўрсатилмоқда. Шуни алоҳида таъкидлашимиз лозимки, ресурслар жалб қилиш борасидаги боқимандалик ўз навбатида банк рентабеллигига салбий таъсир кўрсатмоқда. Келтирилган жиҳатлар асосида банк тизимида соғлом рақобат муҳитини юзага келтириш ниҳоятда муҳим. Чунки банк тизимидаги соғлом рақобат молиявий ресурслар жалб қилишда, кредитлаш амалиётида самарадорликка хизмат қилади. Бу ўз навбатида молиявий ресурслар жалб қилиш ва инвестицион фаолият орқали қимматли қоғозлар бозори равнақида ҳам муҳим аҳамият, касб этади, деб ҳисоблаймиз. Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йилдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланган “Давлат улушига эга бўлган банклар босқичма-босқич стратегик инвесторларга сотилади”, дэган фикр яқин истиқболда ўз тасдиғини топмоғи лозим .